Бандитар кукIварайдалай инихъ — 25 йис

Чун вири секин хьанвай. Эхиримжи­ йисара дагъустанвийри ислягь уьмуьр кечир­мишзавай. 1990-2000-йисарин вагьши­вилер­­, терроризмдин гьерекатар, кьиникьар, кIва­лер, дараматар, автомашинар хъиткьи­нару­нар, инсанар чуьнуьхунар, гужуналди пу­лар къакъудунар, карчийриз, чIехи къуллугърал алайбуруз флешкаяр ракъу­рун амачир. Инсанри Аллагьдиз шукур гъизвай, гьукумдин кьилевайбурузни сагърай лу­гьуз­вай. Амма­ душманар ксанвачир. Абуру чинеба кIва­лах­завай, жуьреба-жуьре амалралди, гьере­кат­ралди агьалийрин кьи­лер элкъуьриз­ алахъзавай, абур чпиз муь­тIуь­гъарзавай, чпин тапшуругъар кьилиз акъуддай чкадал гъизвай.

Ихьтин мисаларни чаз цIи акуна. Вишералди жегьилри (интернет себеб яз) Махачкъаладин аэропорт кьуна, адаз еке зиян гана. Тахсиркаррин месэла къайдаяр хуьдай ор­ганри гьялзава. 23-июндиз яракьлу террористри Дербентда ва Махачкъалада арадал гъайи мусибатдин гьалари гзафбурун рикIер тIарна. Са тахсирни квачир инсанриз террористри зулум авуна, килисадиз, синагогадиз цIай яна. Вагьшияр жазадив агакьна. Абурун гъилибанрин гьакъиндайни гьа икI лугьуз жеда. Республикадиз, чи агьалийриз зиян гузвай са тахсиркарвални жаваб авачиз амукьдач.

Идан гьакъиндай 1999-йисан къалабулухдин вакъиайрини шагьидвалзава. Дагъларин уьлкведин чилел яракьлу бандитри, террористрин дестейри вегьенай. Абурун мурадар лап чIурубур тир: гьукумдин орга­нар чукIурун, гьукум чпин гъиле кьун ва Кеферпатан республикайра (Азербайжан, Грузия, Арменияни кухтуна) халифат тешки­лун­. Къецепатай эмир гузвай ва кIамай кьван яракьралди, долларралди таъминарнавай бандитрин дестеяр кукIварайдалай, хайи чилелай чукурайдалай инихъ 25 йис алатзава. И вакъиа республикада гегьеншдиз къейдда. Терроризмдин, экстремизмдин вилик пад кьун, чи жегьилар къецепатан эмиссаррин, душманрин гуьзчивилик акат тавун патал вири серенжемар кьабулда.

Эгер 25 йисан кьулухъ хъфейтIа,  а вахт пара четинди, заланди, вири сад-садак какахьнавайди, динэгьлияр кьве патал пай хьанвайди, гъилера яракь авайбурун дестеяр, бандаяр гзаф хьанвайди тир. 1999-йисан 2-августдин экуьнахъ вишев агакьна боевикар, сергьятдин шартIар чIурна, Чечен Республикадай Дагъларин уьлкведин хуьрериз гьахьна. Чиндих, Гигатли хуьрерин агьалийрик еке къалабулух акатна. Боевик­рикай талукь органриз хабар гана. ЦIумада райондиз, кьиле подполковник Загьид Загьидов аваз, ОМОН-дин аскерар рекье туна. Гигатли хуьруьв агатзавай бандитрин вилик пад кьун патал сифтегьан женгер кьиле тухвана. Бандитриз виликди еримишдай, маса хуьрериз гьахьдай мумкинвал тагай сифтегьан женгина чи ватанэгьли, Кьурагь райондин Куквазрин хуьряй тир капитан Закир Султановни телеф хьана.

7-августдиз ЦIумада ва Ботлих районрин мулкариз кьве агъзурдав агакьна бандитар гьахьна. Къачагърин, «жанавуррин» дестейри  чи хуьрер кьунва лагьай хабарди вири дагъустанвияр кIвачел къарагъар­на. Республикадин, уьлкведин садвал, азад­вал­­ къурхулувилик акатнавай береда нивай кIва­лера секиндиз акъвазиз жеда? Къене рикI авай рухваяр, рушар агьалийриз куьмек­ гуз гьазур хьана. РД-дин Госсоветдин Председатель М. Мегьамедова агьалийриз яракьар кардик кутунин гьакъиндай тапшуругъ ва ихтияр гана.

А макъам гьихьтин четинди тиртIа, а вахтунда Махачкъала шегьердин админист­ра­ция­дин административно-правовой уп­рав­ле­­­нидиз регьбервал гайи Шамил Асланова рикIел хкизва.

— Чапхунчивилин, гьукум гъиле кьунин, цIийи пачагьлугъ арадал гъунин чIуру къас­тар рикIе аваз ва хабарсуздаказ Дагъус­тандин чилел Шамил Басаеван ва Хаттабан яракьламиш хьанвай дестеяр атай вахт, са рахунни алач, чи гзаф ватанэгьлийрин рикIелай фенвач,- лугьузва къизгъин вакъи­айрин иштиракчи хьайи генералди. — Абуру чи ислягь хуьрера, шегьерра халисан дяведик цIай кутунай. Ахпани тестикь хьайивал, абурун иштагьар гьа чпихъ хьтин чIуру ниятар авай са бязи дагъустанвийри ачухарнай кьван. Гьа и къефлейри чпин гьерекатриз майилвал авуна лугьуз, Басаеванни­ Хаттабан явакьанриз вири Дагъустанди чеб пайдахар гваз, манийралди, гьуррадалди кьабулдай хьиз хьанай. Амма чапхунчияр ягъалмиш хьана. Дагъустандин халкьар туьтуьнихъ кьван яракьламиш хьанвай эвер тавур мугьманриз рум гуз къарагъна ва бандитрин вилик вири рекьер агална.

1999-йисуз Махачкъала шегьердин администрациядин кьилин къуллугъдал Саид Амиров алай. Авайвал лугьун герек я, ам викIегь кас я. Бандитрин гьужумдикай ван хьанмазди, ам меркез ва республика вагьшийрикай хуьдай герек серенжемар кьабулунив гатIунна. ГьакI ада бандитриз акси интернациональный бригада тешкилунихъ еке метлеб авайди кьатIана. Заз вичин патав эверна ва бригададин кьиле акъвазун теклифна. За разивал гана ва гъиле-гъил аваз республика хаталувилик кутунвай душманрин вилик пад кьадай дестеяр гьазурунив эгечIна. Къейд авун лазим я хьи, кьвед-пуд йикъан къене вири шегьеррай, районрай меркездиз гуьгьуьллу итимар, «аф­гъан­вияр», къайдаяр хуьдай органрин къуллугъчияр, запасда авай аскерар­, офицерар ва жергедин инсанарни атана. Респуб­лика кIеве гьатнавай. Конституциядин къурулуш барбатIна, Исламдин халифат тешкилна ва Россиядин Федерациядикай михьиз хкечIиз кIанзавай къуватар — халис бандитар атанвай чи чилел. ЦIумада, Ботлих районрин хуьрер бандитрин гъиле гьатна авай. Абурухъ чи меркез къачунин ниятар авай. Лугьун лазим я хьи, абуруз ихьтин умуд чи рес­публикадин са бязи терефдаррин дестейри ганвай. Вилик-кьилик квай бязи къуллугъчийрин бейнини элкъвенвай.

Ихьтин вахтунда кисна са квел ятIани вил алаз акъвазун хаинвал жедай. 10-августдиз гуьгьуьллубурун бригада (350 кас авай автобусар) меркездин майдандилай Ботлих райондихъ рекье гьатна. Йифен сятдин 11-даз чун чкадив агакьна.

Ана къати марф къвазвай. Райондин центр бандитрин гуьллейрикай катзавай инсанрив ацIанвай. Чун атанвайдакай хабар хьайила, мадни агьалияр кIватI хьана ва инал еке митинг арадал атана. Инсанар акваз-акваз дегиш хъхьана. Абуру, райондин прокурор Къурбанов Мегьамедшапи кьиле аваз чпин дестеяр тешкилна…

Бандитрин тешкилатар республикадай чукурна къад йис къейд ийизвай мярекатда зун интербригададин са шумуд иштиракчидихъ галаз таниш хьанай. Абурун рикIел хкунар за жуван блокнотдани кхьенай. Ингье къе абур герекни атана.

Абубакар Къурбанисмаилов, интербригададин член:

— За садрани фикирначир, жуванбурун арада хаинар жеда лагьана. Чун Ботлихдиз йифиз агакьнай. Гьа и вахтунда чи пата­рив, чун рекьелай алудиз, маса терефдихъ тухуз кIанзавай, «бандитар чи душманар туш, абуруз куьмек гун чи буржи я» лугьудай инсанар акъатна. Эгер Шамил Зугьрабовичан кьетIивал, вакъиайрин, вахтунин гъавурда авайвал, бязи дестейрин гьерекатриз къимет гудай зигьинлувал тахьанайтIа, чи бригададин са пай телеф жедай. Ада чаз «куьмек» гуз гьазурбурухъ яб акална ва экв жедалди, райондин, военныйрин гьакъикъи векилрихъ галаз рахун тавунмаз са гьерекатни тийидайдакай лагьана. Гьа идалди ада чунни, чи республикани хвена. Ам чун патал халис командирни, юлдашни, дустни, далуни хьана.

Мегьамед Багандов, а вахтунда шегьердин администрациядин кьилин замес­титель:

— За Шамил Зугьрабовичан викIегьвилел, арадал атанвай гьаларай гъалатI квачиз­ кьил акъуддай зигьиндал, вичин къвалав ин­санар кIватIунин бажарагъдал къени гьей­ранвалзава. Эгер чи бригададин кьиле ам ваъ, масад авайтIа, мумкин тир чIуру нетижайрал къведай. Саид Жапарович, адал интербригада ихтибар авуналди, са зеррени ягъалмиш хьанач. Москвада уьлкведин Президент Владимир Путина Дагъустандин гьукуматдин делегация кьабулай вахтундани Шамил Зугьрабовича вич итимвилелди, лайихлувилелди тухвана. Ам Президентдин къвалав ацукьнавай. Абуру хушдиз суьгьбетни ийизвай. Къе за лугьуда, и кар чи делегациядин кьилевай са бязибуруз агъур акъвазнай. Президентди лагьайтIа, адан гье­рекатриз, Ватандиз вафалувилиз дуьз къимет, генерал-майорвилин чинни гана.

Бандитрин, террористрин дяве гьеле акьалтIнавач. Абуру вири дуьнья къурхулувилик кутунва. Чи республикадани ара-ара террористриз акси серенжемар кьиле­ тухузва. Къенин гьакъикъат ахьтинди я хьи, школадилай гатIунна, гьар са идарада, карханада, майишатда Россиядин ва Да­гъустандин халкьарин стхавилиз, садвилиз, ислягьвилиз кьецI гуз алахънавай вири къуватриз акси таблигъат тухун чарасуз я. Чи жаванар, жегьилар терроризмдин, экстремизмдин идеологиядин эмисаррин таъсирдик акат тийидайвал.

Нариман  Ибрагьимов