«Лезги газет», 25-апрель, 2024-йис, №16, 5-чин. Газетди вичин сагъ са чин дидед чIалан, ам хуьнин месэлаяр веревирдзавайбурун вилик ачухзава. И месэлаяр рикIелай алуд тийизвайбуруз за пара чухсагъул лугьузва. Фикир желбзавай кар ам я хьи, и къайгъударрик юкьван ва виниз тир яшарин инсанар, муаллимар, фялеяр, лежберар, гьар жуьре къуллугъчияр, пенсионерар акатзава. Гьайиф хьи, чIал хуьнин рекьер жагъурзавайбурун арадай жегьил несилдин векилар къалурун четин жезва.
Винидихъ къалурнавай газетдин чина хайи чIал хуьникай фикирар лагьанвай кьуд макъала ганва. Чухсагъул абурун авторриз. Зун гзаф шад я: хайи чIалан гьасретдай абурукай гьар сада вичин рикIин кIанивал гьиссерин ялавлу къилавдин алатдиз элкъуьрнава. Им, гьелбетда, зарафатдин кIвалах туш, секинвал тагузвай гаф лугьун паталди инсанди вичин вири фикир гьа месэладал желбна кIанзава.
Зун Мукаил Агьмедован «Манияр туш, дердияр я…» макъалади къарсурна. Ана гъанвай делилар гьакъикъатдинбур яз хьайитIа, ахьтин ксар вири миллетди негьна кIанда. Вуч лагьай гаф я вун чахъ галаз ви нугъатдалди ваъ, урус чIалалди рахух лугьун? Лезгиди! Вуч лагьай гаф я лезги къариди, уьмуьрдин юлдаш мугъул тир, сусаз диде-бубадин патав аял тухумир, абуру адаз лезги чIал чирда лугьун? Аламат! Вуч лагьай гаф я КцIар райондин са хуьряй тир дишегьлидиз намус чиркера гьатнавай гьакимди лугьун: вун зав гьукуматдин чIалал рахух, пехърен чIалал — ваъ? Ахьтиндаз вичиз вичихъай регъуь туш жал?
Вуч авай авторди раиж авунвайбур са и татугайвилер тиртIа? Мадни ада кхьизва: «Мегьарамдхуьруьн райондин са хуьре Р. М. муаллимди 25 йисуз лезги чIалан тарсар гана. И девирда адаз вичиз лезги чIалал я бегьем рахаз, я кхьиз чир хьанач. И агьвалат я школадин директордиз, я райондин векилрикай садазни акунач». И дуьшуьшди субутзава хьи, лезги чIал хуьн, вилик тухун, ам цIийи несилриз чирун патал бязи лезгийри гьич са затIни ийизвач. Эгер ийизвайтIа, са районда и кьадар и жуьредин дуьшуьшар гьалтдачир. Авторди вичин рикIиз тIал акъудзавай са шумуд агьвалат я. Низ чида гьакъикъатда абур гьикьван аватIа?
Им гзаф йисар идалай вилик хьайи кар я. Чи къуншидал гъанвай свас мугъул миллетдикай тир. Адан къари рагьметдиз фейила, сусан имияр дуьадал атанвай. Абурукай сад чIалан муаллим тир. Гьаниз килигна, ам захъ галаз танишарна. Ам юкьван гьалда лезги чIалални рахадай. Эл-адет тирвал, за ам илифарна, чаз мукьувай таниш жедай мумкинвал хьана. Ихтилат муаллимрин чирвилер хкаж хъийидай курсарикай кватна. Ада заз лагьана:
— Чун Мегьарамдхуьруьн райондай ятIани, чирвилер хкаждай вахт хьайила, Бакудиз физва.
— ГьикI? Уьлкве чкIанва, Азербайжан чара республика хьанва кьван, — тажуб хьана зун.
— Виликдайни чун Бакудиз физвайди тир, гилани физва. Физ-хквезвай рекьерин, яшамиш жедай чкадин ва тайинарнавай йикъарин гьакъини чаз гьанай гузва. Абуру лугьузвайвал, Дагъустанда мугъул чIал хирде ийизва, ам тамамдиз мугъул чIал яз амукьзавач. ЧIал хуьн патал гьахьтин къарар кьабулнава.
Аквазвайвал, мугъул миллет вичин чIал неинки михьиз хуьз, гьакI адан сергьятар гегьеншаризни алахънава. Амма лезги чIал хуьнин гьерекатар бязи вахтара къаравилийриз элкъвезва. Эхь, зун айибмир. ЧIалай «миш», «суз», «лу» суффиксар галай гафар акъудна кIанда лугьузвай «алимар» галаз чи кар гьикI вилик фирай?! Ахьтин гьерекатар жезва хьи, чIал михьун патал хъуьтуьл щетка ваъ, куьгьне лопатка гваз эгечIзава. Анжах чIал, дугъриданни, вичихъ гьулдандин мягькемвал аватIани, гьа са вахтунда гзаф зериф, назик затIни я эхир. Адан гуьлчимендин гьар са гафунихъ тавази кIанивални жавабдарвал гваз гелкъвена кIанда. Лезги чIалан гьич са гафунини ам чIурзавач, артухлама гуьрчегариз, адаз рангар хгузва.
Гьахъ я, чIал халкьди хвена кIанда, амма адан вилик финин рехъ устад пешекарри тайинарда. Килиг садра, лопаткаяр гадарна, депутатвилиз фейибуру гьихьтин къарар кьабулзаватIа. Башламишнава мектебра чIаланни милли эдебиятдин тарсар тергиз. Исятда 5-9-классра эдебият ерли амач, 5-8-классра — 2 чIал, 9-классда — 1 чIал. ЧIал чи руьгь я, эдебият гьа чIалан терез, вичени тарих авай. Халкьдин тарих. Бес ихьтин къараррилай кьулухъ ам чаз гьикI амукьрай?
Исятда чи чIала цIийивилерин сел гьатзава. Ада чIалан вацIуз дагъдин къванер гъида. Сел секин хьайила, вацIа са тIимил кьван ядни амукьда, вагьанра — кварквацIарни. Кьуд тарсуникай сад амай 9-классни гьакI я. Накь аваз хьайи 70 тарсунин къуват 35 сятинивай хуьз жедач. Вични — 40 декьикьадин тарсаривай. ЦIийи несилриз хайи чIалай савад жедач. Гьавиляй къе чна халкьдиз, чIалаз хийир авай месэлайрин кIаникай цIар чIугуна, абур кьилиз акъудуниз эвер гана кIанда. Шаир Кесиб Абдуллагьа вичин девирда гьавайда лагьаначир:
АвайтIа чахъ жуван ктаб, жуван чIал,
Агъуз жечир касдин вилик элдин гьал.
Эвел кьиляй вири тахсир хьана чал,
Кьуна лугьуз масадан векь цуькведай.
Къе маса чIаларай гьукуматдин дережада аваз имтигьанар тухузвайла, хайи чIалазни лазим кьадар фикир гун чарасуз я.
Абдул Ашурагъаев
