Зулун вацран эхиримжи хемис юкъуз, 27-ноябрдиз, РД-дин Кьил Сергей Меликова ачух эфирда дагъустанвийрин суалриз жавабар гана. Агьалийри итиж ийиз­вай месэлаяр, абурун дердияр акьван гзаф тир хьи, региондин Кьилин те­леграм-каналдиз, РД-дин Кьилин ва Гьукуматдин Администрациядиз, респуб­ли­кадин телеканалриз ва махсус телефонрин нумрайризни кьве агъзурдалай гзаф суалар атана. Махачкъала, Каспийск шегьеррай, ЦIунтIи, Дербент, Ахцегь районрай — виридалайни гзаф.

И сеферда жемятдихъ галаз ачухдиз рахун республикадин Баркалладин музейда тешкилнавай. Лугьун лазим я хьи, ЧIехи Гъалибвилин юбилейдинни  Ватан хуьзвайбурун йисуз региондин регьбердин тапшуругъдалди музейдин дарамат цIийикIа туькIуьр хъувунин хейлин кIвалахар кьиле­ тухвана. Комплексдин майдан 267 кв метр­дилай 872 кв метрдив агакьдалди гегьенша­рна. Ида музейда Афгъанистандин вакъи­айриз, дяведин махсус серенжемдиз ва сер­гьятчийрин къуллугъдиз талукьарнавай цIийи экспозицияр ачухдай мумкинвал гана.

ЦIийиз туькIуьрнавай алай аямдин гегьенш конференц-залда кIватI хьанвай РД-дин Халкьдин Собранидин депутатри, Гьукуматдин членри, жемиятдин деятелри, экспертри, дяведин махсус серенжемдин иштиракчийри, абурун хизанри, общественный, диндин, жегьилрин, гуьгьуьллубурун­ тешкилатрин векилри региондин Кьили суал­риз гайи жавабрихъ дикъетдивди яб акална.

Агьалийрихъ галаз вичин ачухдиз рахун Сергей Меликова Ватан хуьзвайбурун йисан нетижайрикай, къазанмишнавай агалкьунрикай, алакьай крарикай малуматар гунилай гатIунна.

«Гьуьрметлу ватанэгьлияр!

Алай йис чун патал чна гъиле кьунвай, ийизвай крарихъ инанмишди, чи вири ала­хъу­нар сад авурди хьана. Гьа са вахтунда чун са кардин гъавурдани гьатна: чун вири санал алайла, садалайни чун муьтIуьгъариз алакьдач. Чун чи адетриз, ивирриз, чи зурба уьлкве фейи рекьиз вафалу я», — лагьана рес­публикадин регьберди.

— РикIел хкиз кIанзава,- давамарна С. Ме­ликова, — Гъалибвилин 80 йисан юбилей­диз ва Ватан хуьзвайбурун йисаз талукь мярекатар тухудай пландик 127 пункт квай. Абурун лап чIехи пай кьиле тухвана, амайбурни йисан эхирдалди тешкилда. Ватандин ЧIе­хи дяведин ва дяведин махсус серенжемдин­ игитриз бюстар, мемориальный кьулар ачухна. Квез аквазвай и Баркалладин музей цIийи­кIа туькIуьр хъувуна. Акьалтзавай несилдиз ватанпересвилин тербия гунин мураддалди республикадин шегьерра ва районра 400 агъзур касдин иштираквал аваз вишелай виниз мярекатар тухвана.

Армияда къуллугъзавайбурун 7 агъзурдалай гзаф хизанриз яшайишдин рекьяй 282,9 агъзур къуллугъар авуна. Дяведин махсус серенжемдин иштиракчийрин хизанриз кьетIен фикир гузва. И баркаллу кардик гьар садавай вичин пайни кутаз жеда, — лагьана Сергей Меликова. — Анжах пул гьиниз ракъурдатIа, шейэр гьина кьабулзаватIа, махсус серенжемда авай аскерриз сифте нубатда гьихьтин шейр кIанзаватIа, чирна кIанда.

Дагъустанвийри гайи суалрин арада виридак секинсузвал кутазвайбур тIимил авачир. Абуруз сифте нубатда ЖКХ-дин къурулушра, чилерихъ, эменнидихъ галаз ала­къалу хилера къайда туна, яшайишдин кIва­лерин шартIар хъсанарунин, агьалийриз шегьерра, хуьрера медицинадин рекьяй ийизвай къуллугъар еридинбур авунин, хуьрера аялрин бахчаяр, алай аямдихъ галаз кьадай медицинадин идараяр эцигунин, дуьзгуьн рекьер, куьчеяр, гьаятар туькIуьрунин месэлаяр гьялна кIанзава. Акурвал, Дагъустандин регьбер республикада кьиле физвай вири месэлайрикай, крарикай хабардар я. Агьалийрик секинсузвал кутазвай гьар са месэладикай ада гъавурда аваз суьгьбетна, абур гьялун патал талукь министерствойрин, идарайрин, шегьеррин ва районрин администрацийрин регьберриз герек тапшуругъар, теклифар гана.

Лугьун хьи, суалар фикир желбдайбур, республикадин халкьдин майишатдин хилер вилик тухуниз талукьбур, агьалийрин яшайиш хъсанарунихъ элкъуьрнавайбур, пакадин йикъазни талукьбур тир. Гьа са вахтунда, инсанри Дагъустандин регьбердиз чпин мурадрикайни, хиялрикайни лагьана. Ада гзаф суалриз тамам жавабар гана.

ИкI, уьлкведин географиядин обществодин Дагъустандин отделенидин векил Залина Шерифовади Самурдин цIиргъинин  Къули районда авай са дагъдиз Россиядин Игит Нурмегьамед Гьажимегьамедован тIвар гун теклифна. «Лап хъсан меслят я, чна тереф хуьзва»,- лагьана С. Меликова.

Дербент шегьердай гайи теклифни Россиядин Игит Зейнудин Батмановахъ галаз алакъалуди тир. Хабар гайивал, шегьердин Батманован тIварунихъ галай куьче лап татугай гьалда ава. Асфальт цанвач. Экверикай магьрум я, тротуардал алайди са тIвар я. И месэладин патахъай шегьердин администрациядин регьбердиз тапшуругъ гана.

Ирид лагьай классда кIелзавай Артура вичиз региондин регьберди кIвалахзавай чка акуна кIанзавайдакай лагьана. Школьникдин тIалабуниз талукь яз республикадин регьберди ихьтин баянар гана: «Артураз аферин, ада лап важиблу месэла къарагъарна. Гьакъикъатдани, чи жаванриз­, же­гьилриз чна, гьукуматди, минис­терствой­­ри кIвалахзавай тегьер къалурна кIан­да. Идахъ, зи фикирдалди, еке метлеб же­да­. Зун инанмиш я: гзафбуруз чна гьихьтин­ гьалара ва суткада гьикьван вахтунда кIва­лахзаватIа, чизвач. Гьавиляй интернетда чи кIвалахдикай, алахъунрикай къундармаярни пайда жезва. Жаванриз чи кIвалах къалурун, абур чи къурулушрихъ галаз танишарун хъсан кар жеда. Артур, за вун хушвилелди кьабулда, зи креслодани ацукьарда. Белки, ваз бегенмиш жен. Пака Артуран яшда авайбуру чи чкаяр хкьада. Абур гиламаз республика ва уьлкве патал намуслувилелди кIвалахдайвал гьазурна кIанда».

Махачкъаладин Лаптиеван куьчеда авай агьалийри вилерин экв зайифбур ва буьркьуьбур яшамиш жезвай кIвалерин гьаят аваданламишунин гьакъиндай арза ганвай. Идан гьакъиндай Сергей Меликова гьукумдин ва шегьердин талукь органрин кьилериз тапшуругъар гана ва къейдни авуна: «Вилерин экв зайифбур ва буьркьуьбур яшамиш жезвай вири кIвалерин гьаятар къайдадиз гъун герек я».

Лаптиеван ва къваларив гвай куьчейра (Каримован, I-Петрдин) яшамиш жезвай агьалияр са месэлади мадни нарази ийизва. Редукторный поселок лап чIехи хьанва. Адак ЦIийи Хушет, Турали районар­ акатзава. Абурун къуллугъда акъвазнавайди 1-нумрадин са поликлиника я. Анани датIана нубатар арадал къвезва. Духтурдин патав акъа­тун патал кьве гьафте герек къвезва. Начагъ инсандиз куьмек гъиле-гъил аваз гана кIанда эхир.

Идаз ухшар са шумуд месэладиз С Ме­­ликова, арадал атанвай гьаларай кьил акъуд­на, республикадин мумкинвилер гьихь­­тинбур ятIа, чирна жаваб гудайдакай ла­гьана.

Чарасуз къайдадиз гъана кIанзавай ­куьчейриз, рекьериз талукь суалар хейлин­ районрай (Хунзах, Мегьарамдхуьруьн, Докъузпара, Къумтуркъала ва Махачкъала­, Дербент, Избербаш шегьерар) ганвай­. Сергей­ Меликова малумарна: «Феде­раль­ный рехъ Герзель хуьрелай Ярагъ-Къаз­майрал кьван кьуд зулунинди жеда. КIва­лахар давамарзава. Рехъ яргъиди я, четин­вилерни­ гзаф ацалтзава. Гьавиляй вири­ садла­гьа­на туькIуьриз жедайди туш. Мер­кездин­ Березка районда портунихъ фидай рехъ туькIуьрун патал гзаф кьадар пешекарри, техникади кIвалахзава. Ишлемишиз вахкайла, адакай вирида менфят къачуда. Бязи районра рекьер ремонт авунин кIвалахарни кьиле физва. И важиблу месэла са йикъанди, йисанди туш, адал чун датIана машгъул жеда».

Са аялди ЦIийи йисан елкадикай, шад суварикай гайи суал Дагъустандин регьбердиз иллаки хуш хьана. Ада баянарни гана: «Аялар гьахълу я. ЦIийи йисуз абуруз халисан сувар тешкилуниз, дамахлу елка эцигуниз чун буржлу я. Ша чна абуруз шад, экуь, рикIел аламукьдай сувар тешкилин. Аялдин тIалабунин терефни хуьн. Гьикьван четинвилер аватIани, и кар чна авун лазим я. Аялриз бахтлу, шад декьикьаяр багъишдайвал!».

Дагъустан Республикадин Кьили, РД-дин Гьукуматди ЖКХ-дин къурулушда кIвалах хъсан патахъ дегишарун патал гзаф алахъунар ийизватIани, шегьеррин ва хуьрерин гзаф кIвалер электроэнергиядикай, бязибур газдикай хкудзавай, хъвадай яд авачиз амукьзавай дуьшуьшар давам жезва. Идан гьакъиндай инсанри датIана арзаярни ийизва. Идаз талукь яз Сергей Меликова лагьана:

— Агьалийриз къулай яшайиш кIанзава. Абур гьахълуни я. Чунни идан гъавурда акьазва. Гьавиляй зурба реформайривни эгечIна. Къанни цIуд йисалай гзаф вахтунда къайдадикай хкатнавай ЖКХ-дин къурулушар туькIуьр хъувун регьят кар туш. Шазни, цIини чна и кардиз федеральный, республикадин бюджетрай хейлин такьатар харжна. Шегьерра, районра электросетар дегишарзава, подстанцияр туькIуьр хъийиз­ва, цIийи трансформаторар эцигзава. Дагълух хуьреризни газдин линияр тухузва. Неинки шегьерар, гьакI хуьрерни хъвадай михьи целди таъминарун патал са шумуд чкада цIийи турбаяр тухузва. И жуьредин кIвалахар фад уьмуьрдиз кечирмишун патал федеральный ва республикадин программайрикай, милли проектрикай менфят къачузва. Са кар мадни ава: икьван гагьди ЖКХ-дин къурулушар са шумуд чкадал пайнавай, гьардахъ вичин иесияр авай. Гила чна абур вири санал кIватIзава, государствойрин идарайриз элкъуьрзава.

Къизляр, Мегьарамдхуьруьн, Докъузпара районрин зегьметчийри, еке зегьмет чIугуна, салара, багълара битмишарзавай келемар, помидорар, хурмаяр, ичер, хутар, маса гудай мумкинвилер авачиз, пуч жезвайдакай арза авуна. Садбуру виликан консервиярдай заводар кIвачел ахкьалдарунин месэлани кудна.

Дугъриданни, и месэлади фадлай чи хуьрерин зегьметчийрик секинсузвал кутунва. Гьукуматди, са патахъай, емишрин, уьзуьм­лухрин багълар, майвайрин салар артухарун истемишзава. Муькуь патахъай­, гьасилай суьрсет маса гудай мумкинвал авач. Советрин девирда Кьиблепатан Да­гъустандин районра гьасилзавай емишар, майваяр пуч жезвайди тушир. Совет­рин Союздин шегьеррин базарриз тухвана амукьайбур вири консервиярдай завод­ри кьабулзавай ва жуьреба-жуьре консервияр гьазурзавай. Региондин регьберди и мес­эла гьялунин кардик чпин пай кутуниз­ инвесторриз теклифна. Ада лагьайвал, алай вахтунда инвесторриз чпин кар ачухдай, рес­публикадин экономика вилик тухудай вири шартIар тешкилзава. С. Меликова къейд авурвал, инвесторрин куьмек екеди я. Гарун электростанция эцигуниз 50 млрд манат харжзава. «Озон» компанияди рес­публикада вичин логистикадин центр ачухун ва кардик кутун патал 15 млрд манат чара авунва. Ихьтин хъсан маса мисаларни ава.

Агьалийри шегьеррин куьчейра гьалтзавай иеси авачир кицIерин патахъай месэла къарагъарайла, Сергей Меликова и рекьяй са кIвалахни тийизвай ветеринариядин комитетдиз туьгьметна ва месэла гьялун тапшурмишна.

Чна винидихъ лагьайвал, республика­дин регьбердин тIварцIихъ 2000-далай гзаф суалар рекье тунвай. Ингье абурукай са бязибур.

«Арандиз куьч хьанвай ЦIийи Усур, Гъуьгъ­вез хуьрериз статус мус гуда? Моск­вада са литр бензиндин къимет 68 манат­ хьайи­ла, Дагъустанда вучиз 75 манат я? Рес­­пуб­ликадихъ гьуьл ава. Гьуьлелай пас­сажи­рар тухудай транспорт-теплоход кардик кутур­тIа, жедачни? Ада аваз Дербентдиз, Астрахандиз физ жедай. Вучиз­ чи ше­­гьерра­ государстводин аптекаяр­ тIи­мил­­ ава? Самурдин­ тамай мад яд тухуз кIан­дайбур пайда­ хьанва. Абуруз ахьтин мумкинвал вучиз гузвай­ди я? Аэропортунин залра путулкада авай хъвадай яд лап багьа къиметдай маса гузва. Республикадин вири школайра кIел­завай­бурал са жуьредин форма хьана кIанда…»

Пуд сятда кьиле фейи эфирда региондин Кьил 40 суалдиз жаваб гуз агакьна. Дикъетдивди яб гайила, успат хьана хьи, Сергей Меликов республикада кьиле физвай гьар са кардикай хабардар я. Лап куьлуь месэладилай гатIунна, чIехидал агакьдалди, абур гьялдай рекьерни жагъурзава ада. Кьилинди, агьалийрин яшайиш хъсанарун патал гьукумдин вири органрик гьерекат кутазва.

Хийир  Эмиров