(Эвел — 2020-йисан 44-52, 2021-йисан 1-6-нумрайра)

Али ибн Аби ТIалибаз (Аллагь рази хьурай вичелай) (кьуд лагьай халифа яз) “байгьат” (присяга) гун ва Усман халифа (Аллагь рази хьурай вичелай) яна кьейи къанлуйрилай къан вахчун

Али асгьабдиз (Аллагь рази хьурай ви­­челай) Усман халифа (Аллагь рази хьурай вичелай) кьиникай ван хьайила, ам хъел кваз Усман халифадин кIвалел атана..­. Инсанри Али асгьабдиз (Аллагь рази хьурай ви­челай) лагьана: “Чаз чарасуз эмир (халифа) герек я, яргъи ая жуван гъил, чна ваз “байгьат” гуда”. Али асгьабди­ (Аллагь рази хьурай вичелай) жаваб гана: “И ме­сэла куь хиве авач, и кар Бадр-гъазаватда хьа­йи­ ас­гьабрин жавабдарвал я…”. Бадр-гъазаватда хьайи асгьабар (садни хкечI тавуна) вири атана ва абуру лагьа­на: “Чаз ва­­лай гъейри маса садни хали­фа­вилиз ла­йихлу яз аквазвач, яргъи ая жу­ван гъил, чна ваз “байгьат” гуда”. Абуру ви­рида адаз “бай­­гьат”­ гана. Гьалар са кьадар секин хьайида­лай кьулухъ Али халифа (Ал­лагь рази хьу­рай вичелай) Усман халифа (Аллагь ра­­зи хьурай вичелай) яна кьейи къанлуйриз жаза хгунин (кьисасдин) кардив эгечIна.­­­

Усман халифадин гафар

(насигьатар)

1. Усман ибн Аффан асгьабдиз (Аллагь рази хьурай вичелай) шурадик квай ксари “байгьат” гайила, ам анай лап перишандиз экъечIна, Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) минбардиз мукьва хьана, инсанриз насигьатар гана (хутIба авуна): Аллагьдиз­ гьямд гъана, Адан тариф авуна ва, Пайгъамбардиз салават ва салам гъана, ла­гьа­на: “Дугъриданни, куьн виче амукь тийидай чкада (дуьньяда) ава ва квез уьмуьрдин (пай фена) пай ама. Гьазурвал аку куь кьиникьиз квелай алакьдай кьван хъсандиз. Гьакъикъатдани ажал пакамахъни къведа, йифизни. Дугъриданни, и дуьньяда алдатмишдай шейэр гзаф ава: къуй куьн гьич алдатмиш тавурай дуьньядин уьмуьрди ва къуй куьн гьич алдатмиш тавурай алдатмишдайда (шейтIанди). Квелай вилик хьайи ксарилай (несилрилай) куьне ибрет къачу, (рикIивай) алахъ куьн, гъафилвал (къайгъусузвал) ийимир. Дугъриданни, ада (дуьньяди) куь гьакъиндай гьич гъафилвалдач! Гьинава “дуьньядин рухваяр” ва абурун стхаяр, дуьнья хкягъай ва адал элешмиш хьайи, яргъалди адан няметар ишлемишай? Бес ада абур туькьуьнначни?! Куьне дуьнья гадара Аллагьди ам гадарнавай къайдада, куьне Эхират хъсанди хьун тIалаба. Гьакъикъатда, Аллагьди адан гьакъиндай мисал гъанва ва адалай вуч хъсан (хийирлу) ятIа къалурна­ва (18-сура, 25,46-аятар, мана): “Гъваш ву­на (эй Пайгъамбар) абуруз (инсанриз) дуьньядин уьмуьрдин (гьакъиндай) мисал. Ам (вич) Чна цавай авуднавай циз ух­шар я: ам себеб яз чилин набататар (къалиндиз экъечIна) какахьна, ахпа абур (кьурана) куьлуь кьалариз (гьашемриз) элкъвена, гарари (гьарнихъ) чукIурна (къацу, абад багъ зулухъ гьикI фад телеф жезва­тIа, гьакI дуьньядин хъсан уьмуьрни фад дегиш жезва — телефвилихъ). Ва гьакъи­къат­да, Аллагь гьар са кардал лап къудратлу я!

Мал-девлет ва рухваяр дуьньядин уьмуьрдин гуьрчегвилер (зинетар) я, амма (чпин суваб даим) амукьдай диндар крар ви Раббидин патав сувабдиз, (абурай суваб къачуниз) умуд авуниз лап хийирлу я”. Ахпа инсанар адаз “байгьат” гуз гатIунна. (Тарих атI-ТIабарий).

2. Мусурманрин жемятди Усман халифадиз (Аллагь рази хьурай вичелай) “байгьат” гайила, ада хутIбадал лагьана: “…Адалай кьулухъ! Дугъриданни, зи хиве ха­­ли­фавилин жавабдарвал тунва ва, дугъриданни, за ам кьабулнава. Гьакъикъатда, зун (Суннадиз) табий кас я ва бидят ийизвай (динда цIийивилер твазвай) кас туш! Дугъриданни, зи хиве, Аллагьдин Ктабдилай ва Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) Суннатдилай гуьгъуьниз, куь вилик пуд кар ава: залай вилик хьайи халифайрин рекьиз табий хьун (куьн вири сад хьана, разивал хьайи крара), хийирдин -эгь­лийри (диндар ва дуьз ксари) къалурай­ рекьикай менфят къачун, за квек кя тавун (халифа яз). Амма куьне жаза гана кIанза­вай кар авуртIа, (а чIавуз кяда). Дугъри­дан­ни, дуьнья къацу ва гуьрчег я, гзаф ин­санри адаз темягьвал авунва ва адахъ гзафбуру ян ганва. Куьне (эй мусурманар) дуьньядихъ майилвал ийимир ва адал “юкь вегьемир”, куьне адал ихтибарвал ийимир: ам ихтибарлу затI туш. Чир хьухь квез, ада куьн (машгъул тавуна) тадайди туш, анжах ам вич тур (яргъаз авур) кас квачиз”. (Тарих атI-ТIабарий).
3. Усман халифади (Аллагь рази хьурай вичелай) (вичикай дуьз рахан тийизвайбуруз, наразивилер ийизвайбуруз) насигьат гудайла, лагьана: “….Адалай кьулухъ! Дугъриданни, гьар са шейиниз афат (завал) ава ва гьар са няметдиз азар (чIур хьун) ава. Дугъриданни, и уьмметдин афат ва и няметдин азар (масадбурук) гзаф айиб кутазвайбур, (чпи масадбурукай) гьар жуьредин гиманар (фикирар) ийизвайбур я! Ахьтинбуру квез загьир (ачух) ийизва квез кIани крар (гафар) ва квез такIан крар (ва гафар) чуьнуьхзава (ва чинеба ийизва). Абур, девекъушар хьиз, гьар са (эвердиз) гьарайзавайдан гуьгъуьниз физвай итимсуз (нагьакьан) ксарин кIеретI я. Абур па­тал­­ виридалайни кIани шейэр “яд хъваз фи­дай чкаяр” (виче) яд тIимил авай (яд кIа­­­не авай, кьуразвай) чешмеяр я: абуру анай бе­гьемдиз хъунни ийизвач, абуруз анай кIан­завайди анжах рагъул кIанер я. Абуруз регь­бер (рехъ къалурдайди) кIанза­вач. Гзаф крари абурун жафа атIанва (кIеве аваз), ва абуруз къазанмишдай рекьер четин хьанва! За ахьтинбуруз икI лугьузва: куьне куь мецер ва масабурук синихар кутун, куь чIехи ксариз айиб авун акъвазара! Квез куь гьахъдикай (ихтияррикай) вуч ки­ми я?! Кьин кьазва Аллагьдал, за куь гьа­къин­дай квев лазим паяр агакьарунин карда (залай вилик хьайибуру агакьарайвал) са къайгъусузвални авунвач. Артухан харжияр зи хсу­си малдикай я, бес заз зи артухан мал жуваз кIанивал харждай ихтияр авачни?! Бес имам (халифа) вуч патал я?!” (Тарих атI-ТIабарий).
4. ЧIехи табиинрикай тир аллама Гьасан аль-Басрийди (Аллагьди вичиз ре­гьим­ авурай) агакьарнавайвал, Усман халифади (Аллагь рази хьурай вичелай) хутIба ийидайла, Аллагьдиз гьямд гъана, Адан та­риф авуна, лагьана: “Эй инсанар! Ки­чIе хьухь квез Аллагьдихъай, дугъри­дан­ни, Аллагьдихъай кичIевал давла (трофей) я! Гьакъикъатда, виридалайни къанажагълу (камаллу, фагьумлу) кас, ви­чиз гьахъ-гьисаб ийиз, кьиникьилай гуьгъуьнавай уьмуьр патал амал авурди (гьа­зурвал акурди), вичи Аллагьдин нурдикай вичин сурун мичIивал (зулумат) (экуь авун патал) къазанмишайди я…”. (Бидая ва Нигьая — Ибн Касир).

(КьатI ама)

Ямин  Мегьамедов,

диндин рекьяй алим