Милли газетдиз акъатай са бязи макъалайрай аквазвайвал, государстовадин, пар­тиядин, жемиятдин зурба деятель  Михаил  Лезгинцев  (Мегьамед  Гьуьсейнов)  дидедиз хьайидалай инихъ цIи100 йис тамам жезва. Алай йисан  нумрадиз акъатай “Къагьриман рухвайриз — лайихлу гуьмбет” макъалада чна Лезгинцевриз (бубадизни рухвайриз) гранитдикай атIана гьазурнавай мемори­ал-комплекс вичиз тайинарнавай чкадал эци­гун­ патал герек серенжемар кьабулунин мес­э­ла­ни куднай. Макъалади вичел кIелза­вай­­бу­­­рун фикирни желбна. Памятник эцигуник пай куту­низ эвер гузвай чарарни атана. И кардал кIукI гъана кIанзавайди, зун агъунва, гьар сада ан­намишни ийизва. Бязибуру лугьунни мумкин я: памятникар гьазур я, комплекс эциг­дай­ чка тайин я. Мад вуч кIанзава кьван? Ки­­ми­ди вуч я? Эциграй ман. Табдач, гьа икI лу­­гьуз­вай ин­са­нар зални гьалтна. Гьам меркезда, гьам чи хуьрера. КилигайтIа, лугьуз ре­гьят аквазвай месэла лап четиндаз эл­къвенва.

2005-йисан 25-майдиз меркезда лезги халкьдин тIвар-ван авай векилар  (Дагпедуниверситетдин профессор, тарихдин илимрин доктор Эфенди Аквердиев, Россиядин халкьдин художник Гьейбат Гьейбатов, машгьур меценат Азетуллагь Мегьамедагъаев, гьуьрметлу агъсакъалар — Рамазан Ибра­гьим­халилов, Шихсефи Сефиханов, яратмишдай коллективрин векилар…) кIватI хьана, “Лезгинцевар” фонд тешкилдай заседание кьиле фе­най. Анал фондуни вичин хивез къачузвай­ везифаярни малумарнай. Абурни чи халкьдин руьгь хкаждайбур, баркаллу рухваяр ри­кIел хуьдайбур, акьалтзавай несил патал мет­леблубур тир:

.  “Лезгинцевар — бубани рухваяр” ме­мо­риалдин комплекс туькIуьрун;

.  Лезгинцеврикай шикиларни авай чIехи ктаб акъудун;

.  Г.М. Лезгинцеван “Дагъларай тир инсан” романдин 2-том чап авун;

.  Лезгинцеврин хуьр Штула тарихдинни краеведенидин музей ачухун;

.  РФ-дин ВМФ-дин командованидин вилик дяведин са гимидиз цин кIаникай фидай гимийрин флотдин контр-адмирал М.М.Лезгинцеван тIвар гунин месэла эцигун;

.  Лезгинцеврин уьмуьрдикай ва кIва­лах­рикай Дагъустандин тарихдин учебникрик делилар кутунин, Махачкъаладин куьчейрикай садаз М. Лезгинцеван тIвар гунин ва Штулрин хуьрел адан тIвар эцигунин месэлаяр къарагъарун…

Къейд авун лазим я хьи, фондунин кьиле эцигай Рамазан Ибрагьимхалилов гъиле-гъил аваз кардив эгечIна. Сифте нубатда ада халкьдин векилар тир гьукумдин идарайра чIехи къуллугърал алайбурал, шегьеррин, районрин администрацийрин регьберрал, чпихъ финансрин  мумкинвал авай ватанэгьлийрал кьил чIугуна, абур месэладин гъавур­да туна. Садбуру гъиле кьунвай кардин тереф хвенатIа, чпелай алакьдай куьмек га­на­тIа, масадбуру, са вуч ятIа­ни ийида лагьана хиве кьунатIани, тIуб тупIал эцигнач. Кьилин об­разование авай, гьукуматдин къуллугъдал алай, уьлкведа кьиле физвай крарин гъавурда авай бязи ксари “Лезгинцеври чи хуьр, район патал вуч авурди я?” суаларни гана. Ихьтинбуруз на вуч хълагь­дай кьван. Ахьтин­бурун кабинетрай Рамазан рикI тIар хьана эхкъечIдай. ЯтIани ада тешкиллувилин зурба кIвалах тухвана ва хейлин крарни авуна.

Гьа икI, фондуни вичин хивез къачур везифайрин чIехи пай кьве йисуз уьмуьрдиз кечирмишна. Махачкъалада Гунибский куьчедиз Лезгинцеван тIвар гана. Георгий Лезгинцеван “Дагъларай тир инсан” романдин кьвед лагьай пай чапдай акъудна. Кьурагь ва СтIал Сулейманан районрин сергьятдал Михаил Лезгинцеваз мармардикай авунвай барельеф эцигна. Меркездин администрацияди 2461-нумрадин къарардин бинедаллаз шегьердин саки юкьвал, Коминтерндин майдандал мемориалдин комплекс эцигдай чка тайинарна. Дагъус­тан Республикадин Президент Мегьамедсалам Мегьамедова Махачкъала шегьерда уьлкведин вилик зурба краралди лайихлу хьанвай Лезгинцевриз мемориал эцигунин гьакъиндай 195-нумрадин Указ акъудна. Пешекарри памятник-комплексдин проект туькIуьрна (гранитдикай туькIуьрдай адан кьакьанвал 7, гьяркьуьвал 8 метрдив агакьда). 2006-йисуз кьур гьисабунрай, комплекс гьазурун ва эцигун 2,5 млн манатдай акъваззавай. Комплексдин проектдин ма­­кетни машгьур скульптор Гь.Гьейбатова гьазурна. Коминтерн майдандилай ганвай чка памятник-комплекс эцигдайвал туькIуьр­на, адан къва­ларив гвай чкаяр аваданламишна.

Рамазан Ибрагьимхалилован ва фондунин советдин членрин активвал себеб яз, тешкиллувилин кар алай месэлаяр гьялнавай. ХкIа­майди са кар тир — памятник гьазур хьанмазди, ам постаментдал эцигун. Гьайиф­ хьи, гьа и вахтунда гьерекатдик квай ара­бадин чархара лашар твадайбур хьана. Вири халкьдин вил алай кар кьулухъ яна. Идан гьакъиндай чаз алай вахтунда мергьямат­лувилин “Лезгинцевар” фондунин кьиле акъвазнавай Салигь Ибрагьимхалилова баянар гузва.

Инал мад сеферда къейд авун герек къвезва, Лезгинцеврин фонд тешкилай ва абуруз памятник эцигун патал викIегьдиз майдандиз экъечIай зегьметдин ветеран Ибрагьимхалилов Рамазана хейлин зегьмет чIугуна, пул кIватIна, памятник эцигдай чка чара ийиз туна, анаг туькIуьрна, бине гьазурна. Амма гьар йикъан дердийри, ацалтзавай четинвилери, бязи ватандашар гъавурда гьат тавуни, халкьдин руьгь хкаждай месэладив къайгъусузвилелди эгечIуни, ийизвай важиблу кардал баркалла тагъуни Рамазан муаллим кефсузарна. ­Начагъвили общественный кIвалах давамардай мумкинвал ганач. Гила бубадин кар давамарун адан хва Салигьан хиве гьат­нава.

— Газет кIелзавайбур ва чи халкь дуьз­гуьн­даказ гъавурда акьун патал зун тIимил яргъарай гатIунда, — лагьана Салигь Рамазановича. — Лезгинцевриз памятник эцигунив зи дах эгечI­най. Махсус фонд тешкилна, маш­гьур­ скульптор Гьейбат Гьейбатовахъ галаз икьрар­ ку­тIунна. Фондуниз пул чара авур ксарикайни ара-ара “Лезги газетдай” хабар гузвай. Вири крар галай-галайвал­ кьиле физвай. Гь.Гьейбатова па­мятник-комплексдал кIвалах давамарун вичин ученик Шамиль Канайгьажиеван хиве твадалди­. Вучиз чи машгьур художникди ахьтин кар аву­­натIа, чидач. Аварви скульптор яратмишунин кардив масакIа эгечI­на. Москвада Ра­сул Гьамзатоваз памятник эци­гунин теклиф гайила, ам, Лезгинцевриз туь­кIуьр­завай памятникдал кIвалах акъвазарна, аниз фена (ша­ирдин памятник Москвада 2013-йисан 5-июлдиз ачухна). Икьрарда памятникдив эгечI­­дай, ам куьтягьдай вахтар къа­лур­на­вай­тIани, Шамиль Канайгьажиева вичин хи­вез къачунвай везифа инкарна. И вахтунда “Лезгинцевар” фондунин пул авай “Анжибанк­дивай” лицензия вахчуна ва ам банкрот хьана­. Банкда амай 1356000 манат вахчун патал за гьикьван алахъунар авуна­тIа­ни, чи ватанэгьлийри ри­кIин михьивилелди гайи пул квахьна. Ам вахчудай рекьер жагъуриз алахънатIа­ни, и четин карда куьмек гуда лугьудай ксар хьана­тIани, са затIни арадал атанач.

Идан гьакъиндай зазни малум я. Са шумуд сеферда “Лезги газетдин” кьилин редактордин кабинетда фондунин, банкунин векилар, лезги халкьдин арада гьуьрмет авай чи агъсакъалар галаз меслятдин, важиблу месэ­ла гьялунин, скульптор чIалав гъунин, яратмишунин кIвалах куьтягьна, памятник-комплекс эцигунин, бес тежезвай пул жа­гъур хъувунин гьакъиндай ихтилатар авунай. Кьилин редактор рагьметлу Агъариза Саидова 2014-йисан 3-апрелдин 14-нум­радин газетдиз “Славная семья Лезгинцевых” макъала акъуд­най ва ам РД-дин Президент Р. Абдулатипован тIварцIихъни ракъурнай.

И важиблу месэладал кIукI гъунин фикир­ аваз, Махачкъалада августдин вацра республикадин милли библиотекада Москвадай, Санкт-Петербургдай ва ма­санрай хтанвай, халкьдихъ рикI кузвай мугьманар, фондунин векилар, чи алимар, ярат­мишдай ксар, меценатар (ФЛНКА, МЛНКА, “Дербент”, “Ле­ки” фондар, “Кьиблепатан Дагъустандин жегьил­рин Союз”, СМИ-яр) кIватI хьанай. Гьайиф хьи, гуьруьшдал рахунар екебур, гегьеншбур­, яр­гъибур хьанатIани, рахай гьар сада вичиз хъсан акур теклифар ганатIани, арадал  затIни атанач. Я гьа вахтунда хкIанза­май­­ 3 млн ма­нат, я маса рекьер жагъурнач. Месэла къени ачухдиз ама.

С.Ибрагьимхалилова лагьайвал, уьлкведа кардик акатнавай цIийи законрин бинедаллаз, фондунин уставни дегишарна, адаз “Россельхозбанкда” счетни ачухна. И кIвала­харни регьятдиз ийиз алакьнач. РД-дин юстициядин министерствода, налогрин инспекцияда фонд регистрация ийиз, банкда счет ачухиз гзаф вахт кьена. Бязи идарайрин къуллугъчийрихъ галаз гьатта къал-макъалризни (регистрация, счет ачух тийиз, гьар жуьре багьнаяр акъудиз, герексуз истемишунар ийиз) акъатна. Эхирки, гьар гьикI ятIани, вири крар авунва, счетни ачухна.

— Салигь Рамазанович, гила памятник-комплекс эцигна куьтягьун патал вуч кимизва? — жузуна за.

— Пулдин такьатар. Белки, куьмек жедатIа лагьана, фондунин членри ва республикада гзафбуруз чизвай гьуьрметлу инсанри — чи ватанэгьлийри Дагъустан Республикадин кьи­ле хьайи Рамазан Абдулатипован, Влади­мир Васильеван тIварарихъ чарар рекье тунай. Гьайиф хьи, чав агакьар хъувур жавабар разивалдайбур хьанач. “Лезгинцевар я Советрин Союздин, я Россиядин игитар туш, гьавиляй бюджетдай пулни ахъайиз жедач” лагьана. Чна алай вахтунда республикадин Кьил С. Меликован тIварцIихъни чар ракъурна. Гьелелиг жаваб авач.

ЦIи Михаил Лезгинцев дидедиз хьайида­лай инихъ 100 йис тамам жезва,- давамарзава вичин ихтилат С.Ибрагьимхалилова.-.  “Лезги газетди” чи государстводин ва пар­тия­дин машгьур деятелдин юбилейдиз бахш­навай макъалани чапна ва памятник-комплексдин месэлани мад винел акъуд хъувуна­. Чун­ни адан гуьгъуьна авач лугьуз жедач.­ Рес­публи­кадин руководстводиз чар кхьена, чпихъ къуллугъдин жигьетдай кесер авай ксарихъ, депутатрихъ, тежрибалу агъсакъалрихъ галаз гуьруьшмиш хьана. Дагъустан Рес­­публикадин ве­теранрин союздин председатель Магьарам Алижанов, куьмек гудай фикир аваз, скульптор Шамиль Канайгьажиеван патав фена, меслятар ийиз. Адан ихтилатрихъ яб акалай вете­рандихъ-полковникдихъ лугьудай гаф амукь­нач.

Салигьа зун кардин гъавурда турла, зун и месэла гьялдай рекьер жагъуриз алахъна. Гьукуматдин идарайра, бизнесдин, карчивилин хилера зегьмет чIугвазвайбурун патав фена. Гьайиф хьи, садани рикI шадарнач. Скульптордикай рахайтIа, ам лап цаварай рахана. Ада гила “40-50 млн манат гъайила, за квев памятникар вахкуда” лугьузва. Ихьтин марифатсуз, инсансуз истемишуниз гьикI лугьудатIани чизвач.

Эхиримжи йисара Салигь чпихъ мумкинвал авай чи са бязи ватандашрин, районрин кьилерин, хсуси карханайрин сагьибрин патав фена. Ваъ, гудач лугьудай садни гьалтнач. Инанмишвалзава, абуру “Росссельхозбанкда” ачухнавай цIийи счетдиз чпелай алакьдай кьадар пулар яда. Амма скульптордин мадни къати хьанвай иштагьар рази ийидай мумкинвал чахъ бажагьат жеда.

Дугъриданни, искусстводин рекье зегьмет чIугвазвай касдин иштагьар лап вини кIарариз акъатнава. Гилалдини памятник-комплекс эцигиз тахьунин тахсир вичин хиве аватIани, и кар яргъал вегьейди вич ятIани, ада икьрарда къалурнавай къиметдилай (инфляция кваз кьурлани) са шумуд сеферда артух пул истемишзава. Са рахунни алач, им чиз-чиз писвал авун, меркезда Лезгинцевриз памятник тахьун патал ийизвай кар я.

Жезмай кьван умуд атIумир лугьузвайди я. Зун инанмишвал тирвал, Лезги тIвар алай гьар са касдиз Дагъларин уьлкведин меркезда чи баркаллу рухвайриз памятник хкажай югъ мукьвал хьана кIанзава. Идакай милли газетдиз гъалаба кутунвай инсанри чарар кхьенай, теклифар ганай, ватандашриз чпивай жедай куьмек гуниз, пулар кIватI хъувуниз эвер ганай.  Вучиз лагьайтIа, Ма­хач­к­ъалада стха халкьарин машгьур ксариз гьар йисуз памятникар эцигзава. Абурузни харжар халкьарин, ватандашрин патай я. Эхь, гьукуматдин патай куьмек тежедайла, важарар халкьди вичин гъиле кьуна кIанзава.

Инал мад са кар рикIел хкин. 2012-йисан февралдиз “Махачкалинские известия” газетдиз машгьур скульптор Гьейбат Гьейбатовахъ галаз авунвай интервью акъатнай. Ана устадди Лезгинцевриз памятник-комплекс 2012-йисан зулуз “Коминтерн” майдандал эцигдайдакай лагьанвай. Ингье 2023-йисни алукьнава…

— Са шакни алач, Лезгинцевар чпиз памятникар хкажуниз, гьамиша рикIел хуьниз ла­йихлу зурба ксар я, — лугьузва С.Иб­рагьим­халилова. — Абуру Советрин государство арадал гъуник, адан Яракьлу Къуватар, экономика, меденият, эдебият вилик тухуник кутунвай пай къимет эцигиз тежерди я. Абур и дуьньядал Лезгинцевар фамилия алаз яшамиш хьана, уьтквем бубадини рухвайри и фамилия, пайдах хьиз, хкажна, такабурлудаказ хвена, адаз вафалу­вилелди къуллугъна. Бес ихьтин машгьур ксариз — чи халкьдин векилриз республикадин меркезда памятник хьун руьгь тухардай делил тушни! Дагъустан Республикадин гьукуматди памятник эцигун патал махсус къарарни акъудайла, Махачкъала шегьердин администрацияди чкани чара авурла, адан къвалав гвай чкаярни аваданламишайла, саки вири дагъустанвийризни анал Лезгинцевриз зурба памятник эцигзавайдакай чир хьанвайла, и крариз, бейтереф яз, тупIарин арайрай килигиз акъвазун гьихьтин кар жезва, я гьуьрметлу ватандашар?! Гила вири и крар тахьай мисалдани? Хейлин пулни харжна, туькIуьрнавай а чкадал пака са масадан памятник эцигайтIа, вучда?

И суалдихъ еке метлеб ава. Чаз ван хьайи­вал, Лезгинцеврин памятник патал туькIуьрнавай чкадал вил эцигнавайбурни ава. Чка хуьн патал гьуьжетриз, къалма­къалризни акъатнава. ­Мадни яргъал фейи­тIа, анаг гъиляй акъатда. ИкI тахьун патал кIанза­вайди, скульптор чIалал гъана, цавай-цавай рахун тавуна, кутугай, къвезвай къиметдал ра­зи хьана,  туькIуьрнавай памятникар кутугай­ гьалдиз хкиз туна, месэла гьялдайвал авун я. И карда Салигь Ибрагьимхалиловаз халкьдин патай куьмек кIанзава.

Нариман Ибрагьимов