Советрин Союздал Гитлеран Германияди вегьенва, душмандин кьушунри вилик акатай кьван вири барбатIзава, чи хуьрер, шегьерар къачузва лугьудай хабарар уьлкведин гьар са пипIев агакьна. ГьакI — Дербент райондин агьалийривни. Инсанрин ажугъ, Ватан хуьнин къаст екеди тир. Сифте йикъарилай эгечIна, Дербент шегьердин военкоматдиз вишералди итимар ва дишегьлияр атана, чеб Яру Армиядин жергейриз рекье тур лугьуз. Са 23-июндиз 55 касди арзаяр кхьена. Кьве йикъалай абурун кьадар 440-дав агакьна. 500 дишегьлиди чеб связистрин, медсестрайрин курсариз кхьиз туна.
Сифте варцара Яру Армиядин жергейриз кьабулай дербентвияр Дагъустанда тешкилай 91-нумрадин стрелковый дивизиядик кутуна. Дяведин вири йисара Дербент райондай ва шегьердай гуьгьуьллувилелди вишералди кьегьал рухваярни рушар фена. Абуру саки вири фронтра женгера иштиракна.
Далу патани гьалар къизгъинбур тир. 1942-йисан 11-мартдиз республикадин партийный ва майишатдин активдал Дагъустандин вири зегьметчийриз Эвер гун кьабулнай. Ана ихьтин цIарарни авай: “…Чна йикъалай-къуз, недай-хъвадай шейэр гзаф гьасилуналди, суьрсетдин база мягькемарна, инсафсуз фашистрихъ галаз къизгъин женгер тухузвай чи Яру Армия герек вири продуктралди таъминарна кIанда. Чна чун тамамвилелди салан майвайралди, картуфралди таъминарун лазим я. И кар патал саларай, куьмекчи майишатрай 8799 тонн салан майваяр, картуфар, къарпузар, 329 агъзур литр нек, 166 тонн як, гьасилун герек я”.
Дербент райондин агьалийри чпелай алакьдайвал фронтдиз куьмекзавай. 1942-йисан сифте кьилера райондай Москвадин фронтдиз 5 вагон чехир, 64 агъзур манатдин къимет авай суьрсет рекье туна. Анай хтай Молотован тIварунихъ галай колхоздин председателдин заместитель Давыдова суьгьбетнай: “Наркоматда чун пара хушдиз кьабулна. Вад юкъуз чун Москва шегьер хуьзвай аскерриз мугьман хьана. Абуру дербентвийриз рикIин сидкьидай сагърай лагьана ва чпиз душмандин винел гъалибвал къачун патал хсуси чанарни гьайиф текъведайдакай малумарна. Гьавиляй чна мадни мукьуфдивди ва гьакъисагъвилелди кIвалахун лазим я”.
Фронтдиз куьмек гунин кIвалах са юкъузни акъвазнач. Дагъустандин Огнидин шуьшедин заводди, К. Марсан тIварунихъ галай артелди, чехирардай комбинатди 15 агъзур манатдин къимет авай пишкешар рекье туна чи аскерриз.
1942-йисан гатуз немсерин самолетар Махачкъаладин, Дербентдин цавани пайда хьанай. Ида, гьелбетда, виридак къалабулух кутуна. Ихьтин чIуру гьалар фикирда кьуна, Азербайжандин нафтIадин мяденар гъилик ийиз кIанзавай душмандин вилик пад кьун патал Грозный-Махачкъала-Дербент шегьеррин мулкара душмандикай хуьдай 8 мягькем сенгер туькIуьрунин гьакъиндай къарар кьабулна. Гьа икI, 1942-йисан гатуз Сабнова хуьруьвай Каспий гьуьлуьв агакьдалди зурба сенгерар гьазурунив эгечIна. И важиблу кIвалахрал 10400 кас желбна. Инсанри суткада 16 сятда кIвалахзавай. Дербент райондин вири хуьрерин агьалийри сенгеррал алайбуруз жуьреба-жуьре рекьерай куьмек гузвай. Гьатта яшлу инсанар, аяларни къвез, чпивай жедайвал къанавар эгъуьнзавай.
Райондин агьалийри Валентин Эмирован тIварунихъ галай авиаэскадрилья, Шамилан тIварунихъ галай танкарин колонна тешкилуник еке пай кутуна: 600 агъзур манат пул кIватIна. Кьилди къачуртIа, Кагановичан тIварунихъ галай артелдин уьзуьмчийри — 210 агъзур, Молотован тIварунихъ галай артелди — 221 агъзур, Марксан тIварунихъ галай артелди — 45 агъзур манат.
Белиждин станция дяведин йисара Кьиблепатан Дагъустан фронтдихъ галаз алакъа хуьзвай важиблу ва зурба макандиз элкъвенвай. Станциядилай фронтдиз метягь, суьрсет, техника ва герек маса товарар рекье твазвай. Гьа са вахтунда хирер алай аскерар, Украинадин, Белоруссиядин, Прибалтикадин республикайрин душмандихъай катай агьалияр, почта кьабулзавай. Кардик квай карханайрин, майишатрин коллективри Яру Армия патал суьрсетни, парталарни, пулни кIватIзавай.
Райондай фронтдиз фейи кьегьалри Ленинград, Москва, Одесса, Севастополь, Керчь, Сталинград, Новороссийск ва гьакI Кавказ, Украина, Белоруссия, Европадин уьлквеяр азад ийидай женгера иштиракна ва вири халкьдин гъалибвилик чпин пай кутуна.
Гьайиф хьи, къе чи арада амай дяведин ветеранар тупIаралди гьисабиз жеда. Дербент райондани абур лап тIимил ама: Загьир Мегьамедов, Гьуьсейн Шихагьмедов, Тилпар Саидов, Гьамзат Къайтмазов, Аллагьверди Межидов, Мария Швецова… Райондин администрациядин къуллугъчийри, ветеранрин, жегьилрин, общественный организацийри абурун гьакъиндай къайгъударвалзава, 9-майдиз, кIвалериз физ, абуруз Гъалибвилин сувар тебрикзава.
Нариман Ибрагьимов
