ДЯВЕДИН ЙИСАРИН ШАГЬИДВИЛЕР
Ватандин ЧIехи дяведин женгера чи аскерри, командирри, комиссарри къалурай игитвилерикай гзаф кхьенва, кхьизва, рикIел хкизва. Бес фронт суьрсетдалди, яракьралди, такьатралди таъминарай, чкIай шегьерарни хуьрер, станциярни рекьер, муькъвер эхцигиз, санай масаниз акъудай вишералди карханаяр гьеле хакни алачир чкайрал кардик кутаз, абурув кIвалахиз тур агъзурралди зегьметчи инсанрин (фялейрин, инженеррин, конструкторрин, техникрин ва икI мадни) гьунарар, кьегьалвилер гьихьтинбур тир?!
Ибурал дяведикай катай дезиртиррихъ, ачухдаказ душмандин терефдал алаз, чIуру таблигъат тухвай хаинрихъ, душманди рекье тур агентрихъ, жасусрихъ галаз женг чIугур махсус дестейрин кIвалахрикай чаз гзаф чизвани?
Дяведин йисарин аялар яз, са бязи четинвилер чи рикIелайни физвач. Парабурув чпин бубаяр ахгакьнач, лап гзафбур а цIаярай сагъсузбур, набутар яз хтана. Дидеяр, сусар, зегьметни чIугваз, дяведиз фенвай итимар (рухваяр, стхаяр) эвез авуна, аяларни хуьз гьикI агакьнайтIа?..
И ва са жерге маса суалризни жавабар чаз гьа дяведин йисара кхьей бязи документрай, чарарай жагъизва. Агъадихъ чна абурукай са бязи материалар гузва.
Айна-Хануман тапшуругъ
Агъа СтIалрин хуьруьз радиоди Красный Армия патал чими шейэр кIватIун патал вири халкьди кьил кутунвайвиликай хабар гана. И чIавуз хуьруьн исполкомдиз сифте яз атана: Айна-Ханум, Мирзе-Юсуф ва Мегьамед-Юсуф — чIехи СтIал Сулейманан хизан. Айна-Ханума фронтовикар патал ихьтин савкьатар вугана: 4 килограмм сар, 5 жигет, хранвай кемер, кIаникай алукIдай кьве жуьт парталар, шинель, сун перем, фуфайка ва маса шейэр. Ахпа Айна-Ханума, хуьруьнбурухъ элкъвена, ихьтин гафар лагьана: “Чна, вирибуру, фронтдиз куьмекар гана кIанда. Къуй чи кIанивили ва къайгъударвили аскерар фендигар душмандихъ галаз женгина ашкъиламишрай. Къуй чи шейэр фронтдив агакьаррай. Им азадвал кIани халкьариз зегьер гъизвай фашистрин гъуьлягъ эзмишун патал чи аскерриз, дагъвийриз гузвай тапшуругъ я”.
Оборонадин фондуниз
Ахцегь ва Докъузпара районра чими шейэр кIватIунин кIвалах еке ашкъидалди кьиле физва. Тамам тушир делилралди, Ахцегь районда 4215 килограмм сар, 1730 хам, 951 жуьт сун гуьлуьтар, 302 фуфайка, 207 бармак кIватIна.
Докъузпара районда — 1350 хам, 2520 килограмм сар, 455 жуьт сун гуьлуьтар ва маса шейэр кIватIна.
Рутул район
Райондин колхозчийрин патай Яру Армиядин аскеррив савкьатар яз гьелелиг 108 килограмм чIем, 3811 килограмм картуфар, 1458 килограмм келемар, 40 верч, кьурурнавай гзаф кьадар як ва гьайванар агакьнава.
Районда чими шейэр кIватIун давам жезва. Гьелелиг 5844 килограмм сар, 2646 хам, кIаникай алукIдай 206 жуьт парталар, 102 фуфайка, гзаф кьадар кIуртар, бармакар, сун гуьлуьтар, япунжияр, шарфар ва маса шейэр кIватнава.
Хив район
Районда Яру Армия патал 6917 килограмм сар, 2515 хам, 600 жуьт бегьлеяр, 682 жуьт гуьлуьтар, хъуьцуьганрин 502 чин ва маса шейэр кIватIнава.
Сифте йикъарилай
Докъузпара райондин кьакьан дагъдин Миграгърин хуьруьн агьалийри, дяведин лап сифте йикъарилай башламишна, фронтдиз пулдалди, недай-хъвадай шейэралди куьмекар гуз хьана. Районда тешкилнавай оборонадин фондуник абуру еке пай кутуна. Месела, колхоздин председатель Гъ.Абдулминова оборонадин фондуниз — 25 агъзур манат, Д.Чигниева, Д.Бутаева, М.Исмаилова гьар сада 10 агъзур манат гана. 1944-йисуз хуьруьн агьалийри фронтдиз недай суьрсет ва алукIдай чими шейэр авай 200 посылка ракъурна. Миграгърин гамарин фабрикадин устIарри и йисара чими шейэр хрунин рекьяй фронтдин тапшуругъар артухни алаз кьилиз акъудиз хьана.
Инал ихьтин са лишанлу карни къейдна кIанда: Докъузпара райондин муаллимри кIватIнавай 40 агъзур манат пулдихъ, 40 агъзур манатдин заемралди “Халкьдин муаллим” тIвар алай танк туькIуьрна ва ам 1945-йисуз танкарин кьушунрин генерал-майор Скворцован частунив вугана. Верховный Главнокомандующий И.В.Сталинан патай райондин муаллимрин тIварунихъ танк туькIуьрун патал куьмекар гунай чухсагъулдин телеграмма хтанай…
Хуьруьн колхоз районда кIвенкIвечибурукай сад хьана. Дяведин йисара ана кIвалахзавайбур асул гьисабдай дишегьлияр, кьуьзуьбур, яшар бегьем тахьанвай жегьилар тир. Абуру фермайрани никIера, югъ-йиф талгьана, гьакъисагъвилелди зегьмет чIугуна.
Малдарвал вилик тухунин карда къазанмишнавай агалкьунриз килигна, 1945-йисуз колхоздиз ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Гьуьрметдин грамота гана.
Таквадай фронтда
СССР-дихъ галаз дяве башламишдалди гьеле хейлин вахтар вилик кумаз Гитлеран Германиядин разведкадин органри чи уьлкведиз ракъурун патал вичин агентар гьазуриз хьанай. Советрин Союздин НКГБ-дин делилралди, дяведилай виликан ва дяведин йисара фашистри чи уьлкведиз саки 5 агъзур кас агентар гадарнай. Дяведин йисара тек са Дагъустанда Германиядин хейлин диверсантар, террористар, жасусар дуьздал акъуднай. Фашистри абурун вилик диверсияр кьиле тухунин, бандитрин тешкилатар арадал гъунин, дагъвийрин арада милли лишандиз килигна къалмакъалдик цIай кутунин, фронт республикадиз мукьва хьайивалди, Дагъустанда яракьлу восстание къарагъарунин везифаяр тунвай…
1941-1943-йисара Гумбет, Ботлих, Ахвах, Къайтагъ, Табасаран, Дахадаев, Хасавюрт, ЦIумада, Къаякент, Сергокъала ва маса районрин бязи хуьрера душмандин агентри чпин вилик Советрин власть кIудунин ва немсерин чапхунчийриз куьмекар гунин везифа эцигай махсус организацияр ва дестеяр тешкилнай. Абурун башчийрикай бязибуру Дагъустандиз гадарнавай душмандин агентрихъ галаз алакъа хуьзвай.
Фашистрин Германиядиз майилвалзавай ахьтин тешкилатрин иштиракчийри хуьрера кьиле тухузвай политикадин, оборонадин ва майишатдин кIвалахрихъ галаз алакъалу серенжемриз жезмай кьван кьецI гузвай, армиядиз эвернавай гражданриз къуллугъ авуникай кьил къакъудуниз ва чинеба кIвалах тухуниз эверзавай, душманвилин таблигъат тухунин мураддалди махсус листовкаяр гьазурзавай ва абур агьалийрин арада чукIурзавай. Бязи чкайра абуру гъиле яракь аваз колхозрал вегьезвай, къайдасузвилер арадал гъизвай, общественный эменни тараш-чапхунзавай, малар къакъудзавай, партийный ва советрин органрин къуллугъчияр тергунин алахъунар ийизвай.
Тамам тушир делилралди, 1942-йисан августдиз республикада агъзур касдилай виниз бандитар кардик квай ва 1500 касдилай виниз дезертирар ва армияда къуллугъ авуникай кьил къакъуднавай ксар чуьнуьх жезвай…
( Жуьреба-жуьре йисара акъатай“Лезги газетдин” нумрайрай. Гьазурайди — М.Жалилов )
