Самур вацI гьуьлуьк какахьзавай чкада милли парк тешкилуникай “Экология” ВНИИ-дин

директор Сергей Фокинан фикирар

Алай йисан мартдиз Россиядин Феде­рациядин  тIебиатдин ресурсрин ва экологиядин министерстводин элкъуьрна кьунвай тIебиат хуьнин рекьяй  илимдинни ахтармишунрин институтдин векилар, Самурдин тамун мулкар ахтармишунин макьсаддалди, Дагъустан Республикадиз мугьман хьанай.

Чаз малум тирвал, 2018-йисуз  Государстводин тIебиатдин федеральный метлеб авай  “Самурский” заказник милли паркдиз элкъуьрунин кIвалах гъиле кьунва. Пешекарри гележегдин  парк  алай вахтунда авай гьал ахтармишна: ви­нел патан акунар, ана авай гьайванрин, гьашаратрин, набататрин жуьреяр ва икI мад; абуру заповедный, яни хвена кIан­за­вай зулунин сергьятарни  тайинарна.

Майдин эхиррай  Лезгийрин милли ва культурадин федеральный автономиядин президент  Ариф  Керимов  идалай­ са тIи­мил вахт вилик Дагъустандин тIе­би­атдин ресурсрин ва экологиядин ми­ни­с­терствода Милли “Самурский” парк теш­­килунин месэладай  совещание тухвай  РФ-дин Минприродадин Вирироссия­дин элкъуьрна кьунвай тIебиат хуьнин ре­кьяй  илимдинни ахтармишунрин институтдин  директор  Сергей  Фокинахъ  галаз гуьруьшмиш хьанай.  Гуьруьшдин вахтунда терефри  милли парк тешки­лунихъ ва и карди чкадин агьалийрин уьмуьрдиз  гьи жуьреда таъсирдатIа, ­гьа­дахъ галаз алакъалу месэлаяр веревирдна.

Чна  чи кIелчийриз  “Экология  ВНИИ”  ФГБУ-дин директор Сергей Фокинахъ  галаз хьайи суьгьбетдай чIук теклифзава. 

• Сергей Геннадьевич, Кьиблепатан Дагъустандиз ва, кьилди къачуртIа, Самурдин тамуз мугьман хьуникай Квевай вуч лугьуз жеда? Куьн тIебиатдин и надир комплекс гьакъикъи хаталувилик акатнавайвилин фикирдал  атанани?

— Ваъ, атанач. Самурдин там — им ду­рум­лу ва  вичи вичин игьтияжар тамамвилелди таъминарзавай, экологиядин  вичиз  тешпигь авачир шартIара авай къурулуш  я. Ина Кавказдин дагъларай къвезвай ятар чилин винелай, яни вацIа­рай ва къарасуйрай  авахьзавайдалай  гзаф чилин дериндай физва ва абуру Каспий гьуьлуьн къерехда авай ге­къикъайла са акьван гьяркьуь тушир, набататар патал иллаки къулай тир чимивилин шартIар авай бегьерлу чилин зулунин игьтияжар таъминарзава. И къурулушдин асул пуд пайни: Кавказдин  рагъ­экъечIдай патан чIехи гуьнедин (макросклон) ви­нел патан акунар, къвалар (жив, марф, чиг)  гегьенш майданра санай масаниз фин ва чилел къун, чимивилин къайда — дурумлу я ва дегиш­вилер наба­татар вердиш жез агакьдайдалай явашдиз жезва. Набататри   къарникъузар, мантар ва  гьайва­нар яшамиш хьун патал шартIар теш­килзава.

ИкI, вири и кIапIалар ва кIеретIар патал хаталувал анжах тади гьалда жезвай дегишвилери арадал гъизва, ихьтин вири дегишвилер лагьайтIа, инсандин гьерекатрихъ галаз алакъалу я. Сифтени-сифте иник инсанар яшамиш жезвай чкайрин, хуьрерин майданар артух хьун, ишлемишзавай, тIебиатдай къачузвай цин кьадар гзафарун, вагьши гьайванар ва набататар авай чкайриз хасаратвал гун  акатзава.

Йигиндаказ  (вахтуниз геологиядин жи­гьетдай килигайла) кьиле физвай и антро­погенный  дегишвилери  тIебиатдиз  еке  зарар гузва, амма а дегишвилер  инсанри арадал гъизвайбур я, талукь яз, инсанривай гьалар пайгардик кваз хуьзни жеда. И экосистема акатнавай гьакъикъи хаталувилин вилик пад  инсанривай кьаз жеда, тIебиатди лагьай­тIа ахпа, яваш-яваш, вичин хирер сагъар хъийида.

• Чи уьлкве патал и экосистемадин къиметлувал ва вичиз тешпигь тахьун квекай ибарат я? Адан виридалайни назик чкаяр гьихьтинбур я?

—  Вичиз тешпигь тахьун адакай ибарат­ я хьи, ина чими гьуьлуьн къерех тирвал  гуь­­тIуь, мусибатдин гарарикай хвенвай,  ви­­чик Европада виридалайни кьакьанди тир дагъларин системадин кукIуш­рай авахьзавай яд ва минералар кужумзавай арандин зул ава. Инсанар яшамиш хьун патал и чка са акьван къулайди туш, гьаниз­ килигна ина вагьши тIебиатдин гекъигайла еке майданар икьван чIавалди ама. Къарши мисал яз, инал ЧIулав  ва Средиземный гьуьлерин къерехрикай лугьуз жеда.

• Куь фикирдалди, Самурдин тамун гьал­диз ина чилин деринрай яд къачудай тадаракар эцигуни (алай вахтунда и кIва­лах акъвазарнава) гьикI таъсир авун мумкин я? Бес икI хьайила ам вич таъми­нарзавай авай са чешмедикай — чилин дериндай къвезвай ятарикай магьрум жеда эхир?

—  Арадал атанвай экосистема гидрологиядин вичиз тешпигь авачир и къайдадихъ галаз сих алакъада ава. Тарихда алат­­навай чIе­хи пай вахтунда Самур вацI гьуьлуьк какахьзавай къерехда гекъигайла тIимил кьадар инсанар яшамиш жезвай. Агьалийрин кьадар артух ва авайдалай гзаф яд къачуз чалишмиш хьуни экосистема чукIуриз хьана ва сад-кьве несил­ алатайдалай кьулухъ ина майишат кьиле тухун саки мумкин тушир кардиз эл­къвена. Ин­санар хъфизвай — тIебиат хквезвай. Идахъ галаз алакъалу яз, чилин­ деринрай­ къвезвай ва вацI гьуьлуьк какахьзавай чка­да авай арандин и зул таъминарза­вай ятар ишлемишиз башламишунин гьа­къин­дай къарар кьабулдалди вилик гидро­гео­ло­гия­дин шартIар мукьуфдивди ахтар­ми­шун ва и мулкар патал арадал атун мум­кин­ тир нетижаяр виликамаз­ фикирда кьун лазим я. Дербент шегьер целди таъми­нар­дай маса рекьеризни килигун чарасуз я.

• Самурдин тамуз милли паркунин дережа гуникай адаз вуч хийир жеда? ЦIийи­кIа туькIуьр хъувунин гьерекат кьилиз акъудна куьтягьун патал гьихьтин шартIар тамамарна кIанда?

—  Милли паркунин дережа гуни адан мулкуниз инсанрин гьерекатри ийизвай таъсир хъуьтуьлдаказ гуьнгуьник кутадай, гьакI­ни ихьтин таъсир тIебиат тергдайди тахьунал ди­къетдивди гуьзчивалдай мум­кинвал гуда. Пар­кунин тIебиат хуьнин къайдадин бинеда, тамамарзавай кIвалах­риз килигна, паяриз паюн ава. ИкI хьайила, инсанрин таъсир, са патахъай, ина ма­йишат кьиле тухузвайбур па­тал хийирлуди жеда, муькуь патахъай ла­гьайтIа, ида вагьши гьайванар ва набататар хуьдай мумкинвал гуда.

Хам  тIебиат иллаки назик тир  ва “эхири­жи къуватдалди яшамиш жезвай” чкай­­ра майишатдин кIвалахар кьиле туху­нал тамамдаказ къадагъа эцигзава. ТIе­­­би­атдин комплексар инсанрин таъсирдин ва тIе­би­ат­дин къуватрин яргъал вахтунда­ давам жезвай  ала­къайрин нетижада арадал атанвай чкайра лагьайтIа, инсанрин гзаф йи­­сара арадал атанвай яшайишдал эко­ло­гиядин жигьетдай алава тир сер­гьят­ви­­лер эцигдач (месела, чIурара ва уьруьш­­ра).

Кьилинди ам я хьи, милли паркда тIе­би­атда жезвай дегишвилерал датIана гуьзчивалда ва  и кардин нетижада арадал атанвай делилрин бинедаллаз  и ва я маса сергьятвилер кардик кутада (ва я абур къуватдай вегьеда).

Милли паркдин къайдадин бинеда эцигзавай сергьятвилер жезмай кьван гъве­чIибур хьун, амма абур са шартIни ала­чиз тамамарун ава. Гьар са къадагъа кардик кутунихъ вичин себеб ва абур чкадин агьалияр гъавурда гьатдайбур хьун патал. Гьаниз килигна милли паркдихъ бес кьадар  пешекарар жеда, и пешекарриз лагьайтIа, чкадин агьалийрихъ галаз хуш алакъаяр  хуьн лазим я.

КIвалах, гьа жергедай яз майишат, тIе­би­атдиз зарар тагудай жуьреда кьиле тухун патал хейлин такьатар лазим я. И такьатар федеральный бюджетдай чара ийизва, гьикI лагьайтIа милли парк — им ви­ри дуьнья патал­ важиблувал авай мулк я. Россиядин Минпри­родади чара ийизвай бюджетдин хейлин такьатар гьа жергедай яз кIвалахдин цIийи чкаяр­ арадал гъун патал ишлемишда, им ла­гьайтIа, ре­гион патал гзаф важиблу месэла я.

Инал къейд авун важиблу я, милли парк  сад-садакай чара тир кьве участокдикай ибарат жеда: Прикаспийский дуьзендал алай  “Самурдин дельта” паюникай (13 агъзур гектардилай виниз) ва  Кьиблепатан Дагъустандин кьакьан дагъда авай  “Шалбуздагъ” паюникай (42 агъзур гектардилай виниз).

• ЦIийи Милли парк федеральный дережадинди жедани?

— Эхь, са шартIни алачиз, Милли “Самурский” парк федеральный дережадинди жеда, яни ам Россиядин Федерациядин тI­е­биатдин ресурсрин ва экологиядин министерстводиз табий жеда. ИкI, ам идара авунин ва финансламишунин кIва­ла­хар федеральный центрадай тамамарда.

• Чкадин набататрин ва гьайванрин гьихьтин жуьреяр кьетIендаказ хуьн кутугнава?

— Сифтени-сифте марфадин (йиса 7000 мм ва мадни артух къвалар къвазвай) сармашухрин (лианайрин) тамун комплекс ва адаз хас набататрин вири жуьреяр. ЧIехи гьайванар — мирг, хундуз, вагьши кацер, санай-масаниз куьч жедай ва ина кьуьд акъудзавай, мукар ийизвай къушарин вири жуьреяр, маса санани авачир жуьре балугъар. Дагълух чкада — кьакьан дагълара ва  рагара яшамиш жезвай вири жуьре гьайванар: улар (къвед), Кавказдин кьукь, лекьер, суван кьун, дагъдин­ цIегь, вилик патан Азиядин леопард, абур яшамиш жезвай чкаяр.

• Чи уьлкведа ва дуьньяда ихьтин зериф экосистема неинки хуьз, гьакIни виликдай авай жуьреда арадал хкиз алакьай чешнеяр авани?

— Чи уьлкведа 159 заповедник ва милли парк ава. Дуьньяда — гзаф агъзурралди­ ухшар жуьредин ООПТ-яр. Абурун чIе­хи пай  тIебиат хуьнин ва арадал хкунин чешнеяр я.

• Квез Самурдин тамун гележег гьихьтинди яз аквазва?

— Биологиядин ва ландшафтдин жигьетдай адан тешпигь авачир хьтин жуьреба-жуьревал тамамдаказ амукьда. Дуьнья­да мад санани авачир тIебиатдин надир пи­пIер акваз кIанзавайбур патал къулай шар­тIар тешкилда. Чкадин агьалийриз иниз мугьман жезвай ксариз къуллугъ аву­нин, паркда кIва­лахунин нетижада ду­румлудаказ къазанжияр къведа. И кар­ди­ экологиядихъ, яни тIе­би­атдихъ галаз ду­ствилинди тир майишатчивилин кIва­ла­хар кьиле тухудай мумкинвал гуда.

• ТIебиат хуьнин важиблувилин ва экономика виликди тухунин арада пайгарвал гьикI жагъурда? Чкадин агьалийриз милли парк тешкилуникди адетдин инсанрин яшайишда виле акьадай хьтин сергьятвилер кардик кутуникай кичIезва — икI жедани?

— Майишатдин кIвалахдал  герек авачир сергьятвилер эциг тавун, гьа са вахтунда ча­расуз лазим тир сергьятвилерал са шартI­ни алачиз амал авун важиблу я. Сергьятвилер лазим тирбуруз ва амай вирибуруз хъуьтуьл­даказ паюн патал лазим кьадар такьатар чара авуна кIанда.

Мукьвара  милли парк тешкилунин месэладиз талукь яз адан сергьятрик акатдай районра: Мегьарамдхуьруьн, Дербент, Ахцегь ва Докъузпара — общественный яб акалунар кьиле тухуда. Жемятдихъ галаз ийидай и  веревирдерин вахтунда чи пешекарар жезмай кьван ачух ва гъавурда гьатдай жуьреда агьалияр Милли парк арадал гъуни неинки абурун адетдин майишат кьиле тухунин карда  сергьятвилер тван тийидайдахъ, гьакIни, туристар кьабулунин  ва алава тир кIвалахдин чкаяр тешкилунин гьисабдай региондин   яшайишдинни экономикадин гьал хъсан патахъ дегишардайдахъ инанмишариз алахъда.

Са шартIни алач, браконьерри, законсуздаказ там атIузвай, са ихтиярни авачир чпиз тамун чилер кьазвай ва ихьтин маса ксари девран гьалунал эхир къведа. Амма чун гъавурда гьатна кIанда, эгер чаз инсанвилелди яшамиш жез ва хайи тIебиат хуьз кIанзаватIа,  ихьтин чIуру хесетрикай къерех хьана кIанда, — имни милли парк тешкилзавайбурун кстахвал ваъ, чи уьлкведин къанун  я.

Чкадин агьалийривай игьтиятвал та­вуртIа жеда — абурун адетдин майишатриз­ ва  яша­йишдиз са куьнини къурху гузвач.

Гьуьсен Шагьпазов