15-сентябрь — Дагъустандин халкьарин садвилин югъ

Халкьарин садвилин къуватдикай акьуллу, камаллу, насигьатдин гзаф гафар, мисалар ава. Са бязибур заз инал гъиз кIанзава. Халкьарин садвал чукIуриз тежедай къеле я. Халкьарин дуствал ва стхавал вири девлетрилай багьа я. Далу да­лудиз гана акъваз, женгина гъалиб жеда. КIамар акахьда — вацI,  инсанар сад жеда – зурба къуват арадал къведа. Сад хьанвай халкьдин хура са душмандивайни дурум гуз жедач.

Алемда вишералди миллетар, халкьар яшамиш жезва. Дагъдин хуьре уьмуьр кечирмишзавай чаз са бязибурукай, школа­диз фейила, чIехи классриз акъатайла, малум хьана. ГьакI Дагъларин уьлквени гзаф миллетрикай ибарат макан тирди чир хьана. Къейд авун лазим я хьи, виридакай тахьайтIани, чIехибурун мецелай агакьза­вай ихтилатрай чи (жаванрин) бейнида гьар са миллетдикай са гьихьтин ятIани фикир дигмиш жезвай. Мисал яз, чувудрикай, аваррикай, табасаранрикай, азербайжанвийрикай, яхулрикай… Адал, яни а фикирдал, гьа миллетдин векилар гьалтдалди, абурухъ галаз са кап фу недалди, «чанни аламукьзавай».

Дагъдин хуьряй Белиж поселокдиз куьч хьайила, заз сифте яз азербайжанар¸ чувудар, табасаранар,  рутулар акуна, абурухъ га­лаз рахадай, кIвалахдай мумкинвал хьана. Тамамвилелди хьаначтIани, абурукай ви­ликдай жуваз авай фикир дегишдай чкадал атана. Гьа чун хьтин, амма чпиз хас кьетIенвилелди тафаватлу жезвай инсанар я ман.

Махачкъалада кIелдайла, зи та­нишви­лер гегьенш хьана. Зун къумукьрихъ, яхулрихъ, аваррихъ, даргийрихъ­, ногъайрихъ галаз таниш хьана. Захъ галаз­ са курсуна­ кIелзавай аварви Абдулхаликь­, къумукь Садулла секин, намусар квай, дуст­вилиз ик­рамзавай жегьилар тир. Чна сад­рани сада-садан кефи ханач. Санал кIел­­завай саки вири рушарни гьуьрмет хуьз, ­жедай куьмек гуз, хуш рафтарвал ийиз­ алахъдай.

Советрин Армиядиз къуллугъиз фейила, чи ротада молдаванар, къазахар, узбекар, тажикар, украинвияр, чеченар, ингушар, азербайжанвияр, лезгияр авай. Сифте аламат заз гьа ина акуна: республикада сад-садаз са тIимил ихтибарсуздаказ килигзавай чун (лезгияр, аварар, азербайжанвияр, къумукьар, чеченар, ингушар) стхавилин са кIватIалдиз элкъвена. Къуллугъ куьтягьдалди сад-садан арха хьана. Гьикьван авач лагьайтIани, гьа вахтунда армияда «кьуьзекри» (армиядай ахъайдалди зур йис амай аскерар) чпин «къанунар» кардик кутунвай. Абур чални чпин законсуз истемишунар илитIиз алахънай, амма чи садвили абурун «иштагьар» квадарнай. Ина зазни, маса жуванбурузни садвилин къуват вуч ятIа чир хьанай.

Гуьгъуьнлай, яшайиш себеб яз, заз Из­бербашда, Белижда, Махачкъалада кIва­лахдай мумкинвал хьана. И вахтунда зун республикада яшамиш жезвай хейлин миллетрин векилрихъ галаз таниш хьана. Газетдиз кIвалахал атана. Чна, лезгийри, даргийри, аварри, къумукьри, ахпа лакри, табасаранри, цIахурри са дараматда зегьмет чIугвазва. Абурукай юлдашар, чирхчи­рар, дустар хьанва. Сад-садакай бейкеф хьайи дуьшуьш хьанвач и вири йисара. Маса районриз фейилани, акуна: адетдин инсанрин, яни санлай халкьдин патай стха маса халкьдиз са такIанвални авайди туш. Миллетчивилин гьерекатриз алатай вахтара ­республикадин кьилиз атай са бязи регьберри рехъ ганай. Гена хъсан, а вахтар алатна.

Садвал. Дугъриданни, ам гьам хизан, гьам хуьр-жемят, гьам халкь патални гьамиша герек ва важиблу такьат я. Чи улу-бубайри кьуд патахъай атай гзаф чапхунчийриз дурум гана, къуватар барабарбур туширтIани, душманар чеб атай чкайриз кат хъийидай чкадал гъана. Ихьтин къазанмишунар халкьдин къуватар сад хьайила арадал атайди я.

Ихьтин мисалар чи халкьдин ва госу­дар­­стводин уьмуьрда, тарихда садни-кьвед туш. Яргъал тир 1741-йисуз, къувата­р санал­ кIватIна, Надир шагьдин кьушунар кукI­вару­налди, Дагъустандин халкьари садвилин барадай тарихдин ва руьгьдинни ахлакьдин тежриба кIватIна. Адакай дагъус­танвийриз къенин юкъузни куьмек жезва. Къе чна кье­тIендаказ квелди дамахзава ла­гьайтIа, стха халкьарин  гзаф асиррин тарих­ авай садвилиз гъулгъулайри, чуьруькри гьич са чIа­вузни хасаратвал ганач. Виридаз та­лукь умуми крара инсанар тупламиш хьун важиблу тирди чи алатай несилрин зегьметдин баркаллу крари ва абуру женгера къалурай кьегьалвилери шумудни садра тестикьарна.

1918-1920-йисарин граждан дяведани­ гъа­либвал къазанмишна. Советрин хал­кьар­­ни Яру Армия сад хьайила, Ватандин ЧIе­хи дяве гъалибвилелди куьтягь хьана, Гитлеран Германия рей гуниз мажбурна. 1999-йисуз ­Да­гъустандиз международный террористрин­­ яракьламиш хьанвай дестеяр сухулмиш хьайилани, дагъвийрин садвили абурун вилик пад кьуна, кIеретIар атайвал кат хъувуна­. Эхь, халкьарин садвилин къуватдин хура акъ­ваздай маса къуватар авайди туш.

Дагъларин уьлкведиз ихьтин сува­рин югъ лап герекзавай. Вучиз ла­гьайтIа, СССР чукIурайдалай гуьгъуьниз, ви­ринра хьиз, Дагъустандани сиясатдин, экономикадин, яшайишдин гьалар пайгардикай хкатна. Республикадин халкьарин же­миятдин тешкилатар, фондар, гьерекатар арадал атунихъ галаз сад хьиз, бандит­рин тешкилатарни майдандиз акъатна. Гьар­да са патахъ ялзавай. Идакай Россия са шумуд патал пайиз кIанзавай къецепатан террористрин, экстремистрин башчийри мен­­фят къачуна. Ислягь республика женгерин майдандиз элкъуьрна. Хъиткьинарунар, ягъунар-кьиникьар, инсанар чуьнуьху­нар, гужуналди карханайрин, майишат­рин­­, идарайрин иесивал авунар, къакъудунар, тарашунар… СМИ-рани, соци­альный сетрани Дагъустан гьей-гавурдиз элкъуьр­на, адакай гузвайди вири чIуру хабарар тир. Ихьтин нагьакьан гьалариз дурум гуз те­жезвай гзаф агьалияр республикадай экъечIна, масанриз фена. Идал бес тахьана, республикадиз Басаев, Хаттаб кьиле аваз международный террористрин бандаярни гьахьна. Тади гьалда серенжемар кьабулна кIанзавай. Россиядин Президентди, Гьукуматди ва РД-дин вилик-кьилик квайбу­р арадал атанвай гьалариз дуьзгуьн къимет гана ва талукь тир серенжемар кьабулна. 2010-йисан 29-октябрдиз РД-дин Прези­дент Мегьамедсалам Мегьамедова акъудай­ указда кхьенва: «Дагъустандин халкьарин садвал мягькемарунин ва, экстремизмдинни терроризмдин гьерекатрихъ галаз женг чIугуналди, обществодин къуватар сад авунин мураддалди 2010-йисан 15-декабрдиз Дагъустандин халкьарин съезд тухун…»

Тайинарнавай юкъуз Али Алиеван тIва­рунихъ галай спортдин дворецда Дагъус­тандин вири халкьарин векилрин ва гзаф мугьманрин иштираквал аваз съезд кьиле фена ва анал 15-сентябрь Дагъустандин халкьарин садвилин югъ яз гьар йисуз сувар хьиз къейд ийидайди малумарна…

Государстводин, республикадин, миллетрин садвал, стхавал, тупламишвал тес­тикьарзавай ва чна хушвилелди къейдзавай и сувар кьетIенди я. Чна ам гьевес, шадвал кваз къаршиламишзава. Бес жечни, адахъ Дагъустандин халкьарин садвал, стхавал, амадагвал, Россия хьтин чIехи государстводин садвал мадни мягькемардай, тупламишдай бинеяр ава. Мегер идалай важиблу, маналу макьсад ва гуьзел мярекат жедани?! Дегь девиррилай дагъларин, ягъварин, чIурарин къужахда яшамиш жезвай гзаф миллетрин векилрин гележег, кьисмет гьа садвилелай, гъвечIи ва чIехи халкьарин арада дуствилелай, рафтарвилелай аслу я эхир. Гьавиляй иллаки къе, къецепатан са бязи уьлквейри Россиядиз акси, чапхунчивилин сиясат тухузвайла, ам къадагъайрин гьалкъада тунвайла,  чаз мурадрин, къастарин, зегьметдин, руьгьдин садвал герек я!

Дагъвийрин садвилин сад лагьай­ сувар кьиле фейивал зи рикIел хъсандиз алама. Меркездин проспектар пай­дахри, плакатри безетмишнавай. Куьчейрик къалиндиз инсанар квай. Шегьердин кьилин майдан кьетIендиз туькIуьрнавай. Ам республикадин районрин “майданри” кьунвай. Медакадемиядин дараматдин вилик зурба сегьне хкажнавай. Анилай кьуд патахъ музыкадин ван чкIизвай. Районрин “майданар” кардик акатайла, кьилин майдан зуьрнейрин гурлу ва туьнт сесери, макьамри къачуна. Мегьарамдхуьруьн, Рутул­, Табасаран, Агъул, Лак районрин зуьрнечияр, на лугьуди, бягьсина гьатна. Гагь садбуру, гагь масадбуру чи халкьдин кьуьлердай туьнт авазрик кекяна, зуьрнейрай, далдамрай лап къати, бедендик, кIвачерик юзун, гьерекат кутадай сесер акъудна.

Районэгьлияр махачкъалавийриз гъилер ичIи яз мугьман хьанвачир. Милли “майданрихъ” илифзавай шегьерэгьлийриз дагъвийри иситIаяр, афарар, мехкIуьтар, хипен нисияр, кьвечIияр, гузанияр ва маса хуьрекар, емишар, няметар теклифзавай. Кьилинди — вирида рикIивай шадвалзавай, сада-садаз сувар мубаракзавай. Кеферпатанни Кьибледин векилар чеб чпихъ илифзавай, садбуру масадбурун милли хуьрек­рин дад аквазвай. Республикадин хейлин районрай ва шегьеррай халкьдин фольклордин, манийрин, кьуьлердай коллективар атанвай. Абуру няналди кьилин сегьнедал чпин алакьунар къалурнай.

Разивилелди лугьуз кIанзава хьи, гьа и жуьреда, яшлубурун, зегьметдин, дявейрин ветеранрин, жаванрин, жегьилрин иштираквал аваз, 2011-йисалай неинки меркезда, гьакI республикадин вири районра, шегьеррани  Садвилин югъ къейдзава. Малум тирвал, Дагъустан чи уьлкведин гзафа миллетар яшамиш жезвай ва са шумуд диндиз къуллугъзавай инсанар авай, са шумуд дин, цивилизацияр сад-садал туьш жезвай виридалайни чIехи чка я. Ина виш халкьдин векилар ва жуьреба-жуьре чIаларал рахазвай агьалияр ислягьвилелди яшамиш жезва. Гьи вахтунда хьайитIани, абуруз санал рафтарвалдай чIал жагъизва. И карда урус чIалани екез куьмекзава.

Виридалайни важиблу ва гьейран­валдай кар ам я хьи, фадлай ислам­, хашпара ва иудаизм динар авай чи халкьа­ри сад-садав ва милли адетрив гьуьрметдивди эгечIдай кьетIен рехъ жагъурна. Да­гъустандин анжах вичиз хас тир кьетIен культура — аварвийринни агъулрин, кьумукьринни даргийрин, лезгийринни лакрин, рутулринни татрин, ногъайринни табасаранрин, урусринни азербайжанрин, чеченринни цIахуррин — Дагъустанда авай вири миллетрин алемдиз тамашзавай, адав эгечIзавай ва ам кьабулзавай кьетIенвилерикай хранва. Дагъларин уьлкведиз атай гьар са мугьман инанмиш жезва: ина уьмуьр, яшайиш четинарзавай шартIар (кьакьан дагълар, дагьарар, дереяр, жуьреба-жуьре чIалар, динар, мишекъатвилер) гьикьван гзаф ятIа­ни, лап дегь девиррилай дагъвийрихъ садвилин идея хьайиди я. Ам экономикадани, сиясатдани, культурадани авай. Гила ам чаз мадни артух хьана кIанзава.

Яшайишдин муракаб шартIари Дагъус­тандин халкьариз садаз-садакай куьмек жедай, садвал мягькемардай мумкинвал яратмишна. Дагъустандин са пипIе техил, масанра емишар, ципицIар гьасилзавай, дагълара хипехъанвилел, малдарвилел, сенят­карвилел машгъул жезвай. Экономикадин­ сих алакъайри, культурадин мукьвавили­, яша­йишдин ва амадагвилин алакъайри­ тес­тикьарзавайвал, государстводин къурулу­шар кардик квачиртIани, сиясатдин жигьет­дай халкьар кьилди-кьилихъ яшамиш жез­вайтIани, абуру садрани чпи чпихъ галаз дявеяр авунач. Гьа са вахтунда, Дагъус­тан­ лугьудай уьлкве хаталувилик акатайла, миллетриз, ханлухриз, кефердиз, кьибледиз тамаш тавуна, душмандин хуруз вири санлай къарагъзавай. Гзаф сеферра абуру, чпин садвал, тупламишвал къалуруналди къецепатан душманар хайи макандай чукур хъувуна.

Къе дагъвийрин къагьриман рухвайри, Россиядин вири регионрин векилрихъ галаз санал, Украинада женгинин махсус серенжемда викIегьдаказ иштиракзава, Донбассдин хуьрер, шегьерар миллетбазрикай азадзава.

Тарихдин гьар са девирди чаз ихьтин агьвалатриз талукь важиблу хей­лин мисалар тунва. Советрин девирда­ дагъустанвийри Советрин Союздин вири­ халкьарихъ галаз виликди камар къачуна.­ Абурун патай еке куьмекар агакьай вахтар­ гзаф хьана. Залзалаяр хьайи 1966 ва 1970-йисар рикIел хкин. Уьлкведин вири пи­пIерай эцигунардай материалар, продуктар­ ва маса шейэр рекье туна. Вишералди ус­тIарри Махачкъалада цIийи поселокар, хуьрера школаяр ва маса дараматар эцигна. Дуствилин, амадагвилин ихьтин алакъаяр­ чаз исятдани герекзава, республикадин Кьил, гьукумат ахьтин алакъаяр гегьеншардай рекьерихъ къекъвезва.

Алатай йисуз, сувар къейд авунихъ галаз алакъалу яз, РД-дин Кьил Сергей Меликова лагьанай: «Чи умуми тарихдив пара гьуьрметлувилелди эгечIуналди, баркаллу ва бедбахтвилин вакъиайрикай тарс хкудуналди, чна гьамиша чи улу-бубайрин адетрикай, тежрибадикай менфят къачузва. Ихьтин алакъайри, ерийри чаз миллет­рин арада виридалайни къиметлу ивирар тир ислягьвал, меслятвал хуьз куьмек гана. Садвилин югъ – им гьар садаз мад сеферда чи садвал къимет авачир къазанмишун тирди, ам пакдиз хвена кIанзавайди къалурзавай вакъиа я. Чи садвили, къени фикирри, гьерекатри чаз мадни виликди физ, респуб­лика абад ийиз куьмек гуда».

Гьахълу гафар, фикирар я. Инанмиш я, абурал гьар са дагъустанвидини къул чIугвада. ГьикI лагьайтIа, эхиримжи пуд-кьуд йисуз республикада хъсан патахъ кьиле физвай кьван дегишвилер гьар садаз аквазва. Абур мадни гзаф хьун патал политикдини, шаирдини, карханадин регьбер­дини, райондин, шегьердин кьилевайдани, адетдин агьалидини фикирар, мурадар­ маналу­ краралди, дуствилин гьакъикъи ала­къайралди, зегьметдин агалкьунралди мягькемарна кIанда. Гьа вахтунда садвални дуст­вал мягькемди, стхавални сихди жеда. Хайи республика патал къени крар авун чи буржи я.

Са рахунни алач, Дагъустан ина яшамиш жезвай виридан умуми кIвал я. Вирида ам хуьн, яшайишдинни экономикадин жигьетдай абад авун патал зегьмет чIугуна кIанда.

Нариман Ибрагьимов