Умун къилихдин, дерин акьулдин, гегьенш руьгьдин, илимдин еке дережадин, ахлакьдин чешнедин инсан. Насигьатчи. Камалэгьли… Са кIусни яцIу тавунвай гафар яз, ихьтин фикир за чи нуфузлу алим, философиядин илимрин доктор, ДГУ-дин профессор, Россиядин писателрин Союздин член, хайи халкьдихъ рикI кузвай ватанперес Омар Межидович Гьуьсейновакай лугьузва. Адакай макъала кхьинихъ лишанлу себеб ава – цIи алимди илимдин «никIе» зегьмет чIугваз тамам 65 йис хьанва. Эхь, вичин яшарикай гьа икьван йисар ада илимдин рекьиз бахшнава. Инал гьасятда са алава хъувуна кIанзава: ам неинки алим-философ, гьакI эдебиятдин яратмишунрал машгъул гафунин устад хьизни кIелчийрин арада машгьур я.
Илимдин гурарай – кьакьан кукIушрихъ
Омар Гьуьсейнов 1939-йисан 5-сентябрдиз Ахцегь райондин КьакIарин хуьре вири Самур магьалда машгьур камалэгьли, насигьатчи, халкьдин яратмишунар хуралай чидай, азаддаказ Къуръан кIелиз хьайи Межид Гьуьсейнован хизанда дидедиз хьана. Университет куьтягьнавай пешекар туширтIани, буба Межид тIебиатди дерин акьул ганвай, масабуруз хъсан патахъай таъсир ийиз жедай бажарагъ авай инсан тир. ТIебии я, гададикай гележегдин чIехи алим, писатель хьуниз бубадин къилихди, алакьунри эсерна. Межид бубади веледриз, акьалтзавай несилдиз фикир желбдай жуьреда Мегьамед Ярагъвидикай, Низами Генжевидикай, Алкьвадар Гьасанакай, СтIал Сулейманакай, имам Шамилакай, КIири Бубадикай, абурун яратмишунрикайни гьерекатрикай ихтилатар ийидай. Адан буба уьмуьрда садлагьана арадал къвезвай муракаб дегишвилериз дуьз къимет гуз алакьуналди, зегьмет кIан хьуналди тафаватлу жезвай. Бубадин мецел хьайи ибретар, камаллу келимаяр гуьгъуьнлай Омар Межидовича вичин «Межид бубади лугьудай» тIвар алаз акъудай гьикаяйрик кутуна.
1958-йисуз Хуьруьгрин юкьван мектеб тарихда сифте яз къизилдин медалдалди куьтягьай Омар Гьуьсейнов Краснодардин крайдин Армавирдин государстводин пединститутдик экечIна. Сифтедай ада гьа са вахтунда физикадинни математикадин ва тарихдинни филологиядин факультетра кIелиз башламишна, амма гуьгъуьнлай, юкIвар-чипIер яна, гзаф рикI алай са хел хкядай къарардал атана. ИкI, тIебии илимрилай гзаф адан фикир гуманитарный илимри чпел желбзавай. Вуздани ада анжах лап хъсан къиметралди кIелна, анаг яру дипломдалди акьалтIарна.
Зегьметдин рехъ Омар муаллимди 1963-йисуз Ахцегь райондин Смугъулрин хуьруьн муьжуьд йисан мектебда завучвиле кIвалахунилай гатIунна. Са тIимил чIавалай ам райондин комсомолрин конференциядал ВЛКСМ-дин Ахцегь РК-дин бюродин членвиле хкяна ва школадин отделдин заведующийвиле тестикьарна. Арадай пуд варз фейила, адаз армиядин жергейриз эвер гана.
Студент вахтар алимди вичи икI рикIел хкизва: «Яшайишдин къайгъуйрикай, ката-калтугунрикай азад яз, ктабханайрай экъечI тийиз, суткайралди чирвилер къачуниз, гьар жуьре илимрин бинеяр чируниз серфай а йисар зи уьмуьрдин къизилдин вахтар тир».
О.Гьуьсейнова М.В.Ломоносован тIварцIихъ галай Москвадин госуниверситетда жуьреба-жуьре йисара пуд сеферда пешекарвилин дережа хкажна. Ина ада 1988-йисуз дуьньядин дережадин алимрин вилик философиядин илимрин докторвилин диссертация хвена. 1990-йисуз алимдиз профессорвилин, 1994-йисуз РД-дин Верховный суддин Президиумдин къарардалди илимда къазанмишнавай агалкьунрай, вини дережадин пешекарар гьазурунай ва гзаф йисара гьакъисагъвилелди зегьмет чIугунай адаз «Дагъустан Республикадин илимдин лайихлу деятель» лагьай чIехи тIвар гана.
1995-йисуз Омар Межидович ДГУ-дин социологиядинни политологиядин кафедрадин заведующийвиле, 1996-йисуз информатизациядин вири халкьарин академиядин гьакъикъи членвиле хкяна. РАН-дин къарардалди адаз 1997-йисалай тIвар-ван авай алимриз тайинарнавай илимдин стипендия ругуд йисан муддатда гана.
2000-йисуз философ РФ-дин Президентдин къарардалди «РФ-дин кьилин мектебдин лайихлу къуллугъчи» нубатдин чIехи тIварцIиз лайихлу хьана.
Адан къелемдикай хкатнавай 200-далай гзаф илимдин макъалаяр лезги, урус, ингилис, француз, немс, испан ва маса чIаларал акъатна. Илимдин ахтармишунрин нетижада алимдин къелемдикай жуьреба-жуьре йисара урус чIалал са жерге метлеблу монографияр хкатна: «Нравственные проблемы быта в социалистическом обществе», «Личность. Свобода. Ответственность», «Человек и природа», «Человек и окружающая среда», «Преданность свободе», «Малая родина», «Нравственная культура личности» ва мсб. 2019-йисуз Махачкъалада чапдай акъатай «Гьуьсейнов Омар Межидович. Библиографический указатель» 34 чиникай ибарат кьелечI махсус ктабди алимдин илимдин кIвалахар, эдебиятдин яратмишунар гьина ва мус чапдай акъатнатIа къалурнава.
Къейд ийин хьи, Кембридждин вири халкьарин биографийрин центрадин къарардалди профессор О.Гьуьсейнов «20-асирдин зурба 2000 алим» ктабдик кутуна. И делилри къалурзава хьи, Омар Гьуьсейнова илимдин рекье 65 йисан муддатда къазанмишнавай нетижайрал, къачунвай дережайрал вири лезги халкьдивай гьейранвилелди дамах ийиз жеда. Къенин юкъуз ада ДГУ-дин студентриз философиядай дерин чирвилер гун давамарзава.
Халкьдин месэлаяр гьялунин рекье галатун тийижиз
Халкьдин важиблу, тIал алай месэлаяр гьялдай рекьер жагъурун патал Омар муаллимдиз вахтни къуват гьайиф къвезвач. Алатай йисуз Махачкъалада арадал гъайи Алкьвадар Гьасанан тIварцIихъ галай медениятдинни марифатдин центрадин кIвалахрикни алимди вичелай алакьдай пай кутазва. Махачкъалада лезгийриз талукь медениятдин, эдебиятдин, марифатдин, жемиятдин гегьенш мярекатар кьиле фидай вахтунда Омар Межидовични анра аквада.
Зи рикIел ада 2021-йисуз Махачкъалада, СтIал Сулейманан багъда, шаирдин хайи йикъаз талукь мярекатдал авур маналу ихтилат алама. Къейдна кIанда хьи, ДГУ СтIал Сулейманан тIварцIихъ хъиягъунин месэла (виликдай и вуз пединститут тир ва ам шаирдин тIварцIихъ галай) хцидаказ къарагъарунин кьиле акъвазайбурукай сад Омар муаллим я. Талукь идарайриз теклифар-чарар ракъурнаватIани, гьелелиг и месэладал кIукI атанвач, амма алим, гьакI маса ватанэгьлиярни и гьахълувал арадал хкведайдахъ инанмиш я.
Ибур, гьелбетда, анжах алимдихъ галаз таниш хьайидалай кьулухъ жуваз малум хьайи сад-кьве мисал я. Гьатта вичин сагъламвилиз зарар хьунизни килиг тавуна, халкьдин месэлайрихъ кузвай рикIив ада гьеле секинвал вугузвач.
Гьикаятни шиират. Камаллу, насигьатлу ибараяр
Гьикаятдал машгъул философрин эсерар гзаф таъсирлубур, адетдин гьикаятчийринбурулай са квелди ятIани тафаватлубур жеда. И кар заз са шумуд йис идалай вилик Омар Гьуьсейнован «Рехъ физвайда атIуда» ктаб кIелайдалай кьулухъ мадни тестикь хьана. Асул гьисабдай хьанвай крар, вакъиаяр бинедиз къачуна кхьенвайбур тирвиляй эсерри кIелзавайдан итиж хкажзава.
Писателдин «Акьулдин чирагъ» ктаб (Махачкъала, 2017-й.) «Заз кIандай хьи Шарвилидин тур хьана, / Халкь патал женг чIугвадай, ам агуддай. / Заз кIандай гьакI жув ракъинин нур хьана, / Рекьеринни рикIерин мичI алуддай» цIарарилай башламиш жезва. И ва маса хейлин шиирри шагьидвалзавайвал, адан шииратда ватанпересвилин темади кьетIен чка кьазва. И жигьетдай яз лугьун хьи, Омар муаллимдин шииратдин эсеррикай халкьдин арада «Гьажи Давуд» тIвар алай шиир иллаки гегьеншдиз чкIана. Артухан гафар лугьун тавуна, и шиирдикай Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардаша авур ихтилат инал эзберун кутугнава: «Алатай асирдин 90-йисарин сифте кьилера виликан СССР-дин гъвечIи-чIехи халкьар чпин кьисметар гьялунин гара авайла, «Лезги газетдиз» акъатай «Гьажи Давуд» шиирди гзафбур гуьзлемиш тавур жуьреда гьейранар авунай. Гьажи Давудакай а вахтунда, чи халкьни вичин кьисмет-кьадар гьялунин рекье авай чIавуз, гьелбетда, гзаф кхьинар авунвай, амма алим-философ Омар Гьуьсейнован тIвар алаз акъатай и шиирдихъ кIелзавайбурун рикIиз таъсирдай маса, кьетIен терефарни лишанар авай… Гьавиляй я композитор Мегьамед Гьуьсейновавайни и шиирдиз музыка кхьин тавуна акъвазиз тахьайди. Гьавиляй Тарлан Мамедова тамамарзавай и маниди къе лезги халкьдин гимнди хьиз ванзава…».
Адан гьикаятдинни шииратдин эсеррикай ибарат «Шарвилидин невеяр», «Рехъ физвайда атIуда», «Акьулдин чирагъ», «Азадвилиз вафалувал», «Уьмуьрдикай фикирар» ва маса ктабар жуьреба-жуьре йисара чапдай акъатнава. Писателди къелемдин кIвалах алай вахтундани акъвазарнавач: ада гьикаятдин цIийи ктабдин винел кIвалахзава ва «Шиирралди рахазва зун зи халкьдив» тIвар алай шииратдин ктаб чапдиз гьазурнава.
Алим, Дагъустандин халкьдин писатель Къурбан Акимова, Омар Гьуьсейнован шииратдиз лайихлу къимет гуналди, къейднава: «Омар Гьуьсейнован яратмишунар ахтармишуни къалурзава хьи, ада чи эдебиятда Етим Эмина, Алкьвадар Гьасана, СтIал Сулеймана ва маса классикри тунвай философиядин шииратдин девлетлу адетар давамарзава…».
Вирибуруз малум я хьи, дуьньядин хейлин халкьарихъ авай камалдин махсус энциклопедияр, камаллу ибарайрин, афоризмайрин, халкьдин сивера чкIанвай келимайрин кIватIаларни абурун къелемчийрин, алимрин, камалэгьлийрин яратмишунрай хкяна кIватIнавайбур я. Гафунин халис устадар гзаф хьайи ва авай чазни ихьтин келимайрин кIватIал хьун кутугнава. Им гьелелиг ахтармиш тавунвай, вичел йисаралди зегьмет чIугуна кIанзавай кьилдин важиблу месэла я. Чи хейлин гьикаятчийринни шаиррин эсерра акьван метлеблу ибараяр чуьнуьх хьанва хьи, абур кIватIайтIа, чи халкьдизни вижевай «Камалдин энциклопедия» жеда. Маса шаиррин, писателрин эсерри хьиз, и гьакъикъат Омар Гьуьсейнован яратмишунрини тестикьзава. Ингье философдин эдебиятдин эсерра заз акур келимаяр:
. Гьич садани халкь сад хъийир вав фарман
Вугудай туш, жув къайгъудай тефейтIа.
. Халкьди къастна кIанда вич сад хьун патал,
ИситIа гьакI гьатдач къаткай месел ваз.
. КIелай касдиз жеда ктабдин къадир,
Адакай чи руьгьдиз авай кьван хийир.
. Рехъ физвайда атIуда.
. Хъсан гафуни тур къакъара хутада.
. Акьул жуван кьиле аваз хъсан я.
. ЯгъайтIани на чакъалд кьилиз сирих,
Дегишдайд туш ада вичик квай къилих.
. Намус шей туш къачуз жедай кирида.
. Чин кьан тийиз, гаф авайвал лугьур кас
Кьве чин алай дустунилай хуш я заз.
. Писни-хъсан чин тийидай касдивай
Масад патал са акьуллу кар жедач.
. Эхир текъвер кIвалахрик экечIдалди,
Кардин и кьил, а кьил акун хъсан я.
. Гаф атай чкадал герек гаф лугьун
Чарасуз жеда са бязи береда.
. Вирт гудай чIижрехъни зегьерлу мизмиз ава.
. Уьмуьр гзаф муракаб затI я, адан сирерай кьил акъудун регьят кIвалах туш.
Эсеррин чIал. Гьана гьалтзавай бязи гафар
Эдебиятдин чIала са артух дуьшуьш тежезвай, чеб нугъатдинбур яз гьисабзавай ва я кьериз-цIаруз ван жедай хьтин гафар художественный эсерра ишлемишуналди, Омар муаллимди писателвилин хиляй лексика гегьеншаруникни вичин пай кутунва: адан яратмишунра гьалтзавай «зубукь», «керт», «кIалум», «арбабаш», «къурдул», «кьилетIум», «лепIлепIчи», «тирф», «фиргъин», «харжаф», «хемисфен», «чигъеб» ва маса уьлчмейри и жигьетдай шагьидвалзава. Мисал патал гъанвай гафари «нугъатдин гафарикай менфят къачуна кIанда» лугьузвай бязи къелемчийриз устадвилелди гаф хкягъунин рекьяй хъсан чешне къалурзава.
Чаз алимдихъ гележегдани яргъал йисара илимда, эдебиятда бегьерлувилелди кIвалах давамардай къуватни ашкъи хьана кIанзава.
Куругъли Ферзалиев
