Нариман  Ибрагьимов

Неинки девирар, гьакI ­уьлквеярни, жемиятарни, пачагьарни, инсан­рин ацукьун-къарагъунни, гьатта ериярни, къилихарни, уьмуьрдив эгечIзавай тегьерарни дегиш жезвайди чаз вилералди аквазва. Алатай виш йисарин гьи девир­ къачуртIани, ам алай аямдихъ галаз­ къведач. ГьикI лагьайтIа, алай вахтунда хьтин азадвилер, регьятвилер, яшайиш­, агьваллу­вал, мублагьвал, бахтаварвал да­гъус­тан­­вийриз са пачагьлугъдини ба­гъиш­нач­. Абур датIана хайи чил чапхунчийрикай хуьнин женгера, зегьметдин яцIа хьана. Гьикьван алахъунар авунатIани, кесибвиляйни акъат­нач. Чи улу-бубайрин уьмуьр мичIивиле, истисмарвиле аваз фена. Алай девирдин къазанмишунар, руьгьдин азадвилер, вири жуьредин ихтиярар дагъустанвийриз Россиядин Федерацияди, Дагъус­тандин Конституцияди гана.

Эхь, Дагъустан Республикадихъ Конституция ава ва ана гьукум къурмишдай органар, абурун везифаяр, абур тешкилдай къайдаяр, хкядай жуьреяр, агьалийрихъ авай ихтиярар, азадвилер ва герек маса къанунар тайинарнава. И къайдайрал гьар сада амал авунал Конституционный, Верховный ва маса судри гуьзчивалзава. РД-дин Конституциядихъ вичин тарих­ни ава.

Ам 1917-йисан Октябрдин инкъилабдилай, уьлкведа кьиле фейи граждан дяведилай гуьг­ъуь­низ­, РСФСР-дик кваз Дагъус­тан Рес­публикадин Автономия малумарай 1921-йисуз кьабулнай, яни дагъвияр зурба государствода яша­миш жедай асул къанунралди таъминарнай. Ана дагъвийриз вири жуьредин ихтиярар, азадвилер гунихъ галаз сад хьиз, гьукум къурмишдай органар, абурун везифаяр, регьберар ва маса начальникар хкядай, суд-дуван кьиле тухудай жуьреяр ва гьакI маса къайдаяр, къанунар тайинарнавай.

Алатай йисара уьлкведа гзаф дегишвилер арадал атана. Идахъ галаз алакъалу яз, уьлкведин, Да­­гъустандин дибдин законрикни де­гишвилер кухтуна. 1991-йисуз Россиядин Федерациядин го­судар­ство арадал атайла, Конституцияни цIийи хъувуна. Адан бинедаллаз 2003-йисан 26-июлдиз Дагъус­тан Республикадин Конституцияни кьабулна. И югъ чи республикадин кьилин сувар яз малумарна. Им гзаф миллетрикай ибарат чи республикадин халкьар патал зурба къазанмишун я. Россия­дин Федерациядин субъект, адан къакъудиз тежер пай яз, Конституцияди чи республикадин дережа тестикьарна,  гьукумдин ва чкадин самоуправленидин органрин кIвалахдин, демократвилин, гражданвилин общество туькIуьрунин принципар тайинарна. Закондин вилик виридан барабарвал, фикирдинни гафунин, намусдинни диндихъ инанмишвал авунин азадвал, чирвилер къачун, яшайишдин жигьетдай хуьн ва медицинадин рекьяй куьмек агакьун патал ихтиярар — и ивирар Республикадин Конституциядин бинеда гьатнава.

РД-дин Конституция кьабулай­далай инихъ цIийи несил арадал­ атанва, гьалар дегиш хьанва, ам­ма Конституция дибдин закон­ ва общественный уьмуьрда мари­фат­­дин жигьетдай рехъ къалурзавай такьат­ яз ама. Къе Дагъустанда законлувал­ ва къанун-къайда гуьнгуьна гьатнава, рес­пуб­лика­ дурумлудаказ виликди финин рекьел экъечIнава. Конституцияди­ гузвай мум­кин­вилер уьмуьрдиз ке­чирмишун, адан нормаяр, положенияр гьар йикъан уьмуьрда чешне хьун патал хейлин крар хъувунани кIанзава. Конституциядин гьарф ва руьгь вилив хуьн, закондал ян тагана амал авун, яратмишунрин­ тегьерда зегьмет чIугун Да­гъус­тандин халкьарин садвилин­, мес­лят­вилин ва нетижада абадвилин, чи маканди цуьк акъудунин ва адан агьалийрин гележег бахтлуди хьунин замин я.

Дибдин законди Россиядин гзаф миллетрин векилрикай ибарат халкьдихъ галаз ислягьвилелди ва меслятдивди яшамиш хьунин барадай дагъустанвийри тарихдин метлеб авай рехъ хкянавайди тестикьарна. Дагъустан Рес­­пуб­ликадин Конституция рес­публика агалкьунралди виликди финин бине я ва ам гзаф миллет­рин векилрикай ибарат Дагъус­тан­дин халкьдин садвал хуьнихъ рекье тунва. Эхь, и гафарал садвал, дуствал, стхавал кIанзавай, законрал амалзавай, хайи ватандиз вафалу тир гьар сада къул чIугвада. Гьа са вахтунда чун, Конституция лагьайла, адан гъавурда гьикI акьун лазим я? Ам властдихъ, инсандин ихтияррихъ, азадвилерихъ­, везифайрихъ, государство туькIуьрунин ва адаз регьбервал гунин къайдайрихъ галаз алакъалу общественный гьерекатар пайгардик кутазвай юридический кьилин къуват авай правовой акт я.

Гьелбетда, виш йисан девирда вири крар республикада Конституцияди истемишзавайвал кьиле фенач. Гьукуматдин кьилиз атай са бязи  регьберри законсузвилериз рехъ гана, халкьар хайибурузни тахайбуруз пайна, тухумчивал (хизанвилин къурулушар) вилик тухвана, коррупция вири месэлаяр гьялзавай къуватдиз элкъуьр­на. Ихьтин гьалар себеб яз, респуб­лика хейлин йисара члада гьатна, агьалийрин агьваллувал агъуз аватна, респуб­ликада цIийи са затIни арадал атанач. Шегьерар, хуьрер аваданламишунин месэла михьиз гъиляй вегьена. Чун маса татугайвилерин иесиярни хьана.

Алай вахтунда Дагъустандин регьбер Сергей Меликова Конституцияди гузвай ихтияррикай агьалийри менфят къачун патал вири жуьредин серенжемар кьабулзава. Виридалайни кар алайди — бюджетдин пулар тарашиз тазвач. Абур тайин рекьериз, яшайишдин хилер вилик тухун патал ишлемишзава. Идан гьакъиндай эхиримжи кьве йисуз республикада эцигнавай ва ремонт авунвай кьван образованидин, медицинадин, культурадин, спортдин идарайрин, дараматрин кьадарди, цIийи рекьери, паркари, аялар къугъвадай ва спортдин майданри шагьидвалзава.

Гьар са ватандашди аннамишун герек я: Конституцияди виридаз, гьам прокурор, гьам судья­, гьам чиновник, гьам лежбер, гьам муаллим хьуй, сад хьтин ихтиярар, азадвилер, лайихлудаказ­ яша­миш жедай мумкинвилер ган­ва. Сифте нубатда абур лап хъсандиз чирун ва ахпа властдин идарайра авайбурувай истемишунни лазим я. Абур, халкьдивай кIватIзавай налогрикай мажибар гуз, агьалийриз талукь къуллу­гъар авун патал тайинарнавай ксар я. Эгер абуру инсандин ихтиярар чIурзаватIа, адан дердияр кьилиз акъудзавачтIа, ихьтин дуьшуьшрикай виридаз ван къведайвал лугьун гьар са гражданиндин буржийрикай я. Гзаф вахтара икI жезвач. Кимерал, куьчейра, хьрарик флан чIехида, чиновникди рехъ гузвай законсузвилерикай, нукьсанрикай са­да-садаз лугьузва, амма, вири сад хьана, адавай дуьзгуьн, законлу кIвалах, вичин везифаяр намуслувилелди кьилиз акъудун истемишзавач. Конституциядини, хейлин маса законрини ватандашриз чIуру крар ийизвайбурун гьерекатрикай вине авай идарайриз кхьидай, шикаятдай, абур судриз вугудай ихтиярар ганва. «Конституцияди чаз вуч гузва кьван?» лугьудай суалар тикрардалди, адан положенийрикай, законрикай гъавурда аваз менфят къачун хийирлу я.

Са рахунни алач, государст­во­дин идарайра чпин дердияр кваз такьадайла, чарариз, арзайриз яр­­гъалди жаваб тагудайла инсанар ахьтин фикирдал къвезва хьи, государстводи инсанрин ихтиярар­ хуьнин карда вичин везифаяр тамамарзавач. Вучиз икI жезва лагьайтIа, чпин везифаяр­ дуьзда­каз кьилиз акъуд тийизвай, инсандин ихтиярар чIурзавай чиновникар жавабдарвилиз чIуг­вазвач, абурув чпин тахсирдиз барабар жа­за агакьарзавач. Ихьтин крарал­ эхир эцигун патал исятда республикадин вири госидарайра, муниципалитетра инсанриз электрон­ный жуьреда къуллугъар авун кардик кутунва. Гила са идарадиз фейила, анай вун флан справка хкваш лагьана, элкъуьр хъийи­дай ихтияр авач, документар кьабулуниз гос­идара мажбур я ва кими справкани ада вичи электронный жуьреда талукь идарадивай истемишун герек я. И важиблу карда чи агьалийриз аквадай хьтин куьмек гунин мураддалди республикадин шегьерра ва вири­ районра МФЦ-дин  филиалар кардик­ кутунва. Абуру, агьалийриз гьукумдин органрихъ галаз алакъалу дердияр гьялдайла, герек вири жуьредин документар, справкаяр гузва, 300-лай виниз къуллугъар ийизва.

Агьалияр чпиз авай ихтияррикай хабардар авун патал РД-дин инсандин ихтиярар хуьнин карда тамам ихтиярар ганвай къуллугъчидин сайт кардик кутунва. Адан порталда инсанрин ихтиярар ва азадвилер хуьниз талукь правовой вири актар, арза кхьидай къайдаяр ва герек маса материалар ава.

Конституциядин 38 ва 40 лагьай статьяйра  республикадин социальный политикадин кар алай хилер тайинарнава ва гьа идалди халкьдин дарда авай къатариз куьмек гун лазим тирди къалурнава. И кар фикирда кьуна, эхиримжи йисара агьалийриз яшайишдин месэлаяр гьялунин карда куьмек гунин мураддалди са жерге законар кьабул хъувунва. Абурук агьалийриз яшайишдин рекьяй къуллугъ авунин, абурун сагъламвилин къаравулда акъвазунин, хизандин законлу итижар ва ихтиярар хуьнин, диде-буба амачир аялрин, инсанриз яшайишдин рекьяй куьмек гунин законар акатзава.

Республикадин инсандин ихтиярар хуьнин рекьяй къуллугъчидин теклифдалди яшайишдин рекьяй бегьем къулайвилер авачир агьалийрин ихтиярар таъминарзавай са жерге актарик дегишвилер кухтунва. Абурал асаслу яз, къе дяведин йисара далу пата зегьмет чIугурбуруз, зегьметдин ветеранриз, фашистрин концлагерра хьайи аялриз, жаванриз, диде-буба амачир етимриз кьезилвилер, пособияр, яшайишдин кIвалер ва маса жуьредин куьмекар гузва.

Республикадин Дибдин Закондин сергьятра аваз, Дагъустанди виликди еримиш­зава. КIвалахда ацалтзавай четинвилер алуддай рекьер, уламар жагъурзава. Гражданвилин общество туькIуьриз, и кардиз кьецI гузвай вири татугайвилер арадай акъу­диз, терроризмдин, экстремизмдин вилик пад кьаз, тахсиркарвилер тIимилариз, жегьилриз кIелдай, кIвалахдай, яратмишдай къулай шартIар тешкилиз алахъзава.  Дагъларин уьл­кведин кьиле авайбуру экономика мадни вилик тухуникай, агьваллувал хкажуникай,  гьар са райондиз экономикадин, яшайишдин гьалар­ хъсанардай сад хьтин къулай шар­тIар тешкилуникай, обществода, уьмуьрдин вири хилера крар хъсанаруникай фикирзава.

И гуьзел мурадар чавай Конституциядал, демократиядин ва гражданвилин обществодин дибар вири такьатралди вилик туху­нал, Россиядин вири халкьарихъ галаз санал дуствал, стхавал къвердавай мягькемарунал амал авуналди кьилиз акъудиз ­жеда.