7-декабрдиз ВДНХ-да Дагъус­тан Республикадин югъ кьиле тух­ванай­. Ана РД-дин Кьил Сергей Меликовахъ галаз республикадин гьукумдин органрин, жемиятдин организацийрин векилри, алимри, искусстводин деятелри, сеняткарри иштиракна. Дербент къеледиз ухшамишнавай Дагъларин уьлкведин майдандал ВДНХ-диз атанвай гзаф мугьманри кьил чIугуна ва абур дагъустанвийрин алакьунри гьейранарна.

Сергей Меликова кIватI хьанвайбуруз куьрелди Дагъустандикай, туризмдин хел гегьеншдиз вилик финикай суьгьбетна: «Эхиримжи йисара республикадиз къвезвай туристрин сел мадни къалин хьанва. 2021-йисуз Дагъустандиз са миллиондихъ галаз туристар атана, 2022-йисуз – 1,5 млн кас. 2023-йисуз Дагъустан 2 миллиондилай виниз мугьманриз акуна. Абур Дагъларин уьлкведин тIебиатдин ва тарихдин памятникри, чи халкьарин адет­ри, художественный сеняткарвили­, кьетIен ва тIямлу хуьрекри, экологиядин жигьетдай михьи ва дадлу­ емишри, майвайри, чи инсанрин ачухвили, жумартвили, мугьманпересвили чпел желбзава. Республикадихъ дагъларин, гьуьлуьн,  гастрономиядин, экстремальный, этно, агро ва экотуризм вилик тухудай вири мумкинвилер ава. Дагъустандиз еке итиж ийизвайди фикирда кьуна, чна республикадиз къвезвай мугьманар рази яз  амукьдай шартIар яратмишда. Каспий гьуьлуьн кьерен кластердин сергьятра аваз хейлин кIвалахар гъиле кьунва. Дербент районда 20 гектардин майдандал Вирироссиядин аялрин центр арадал гъизва…»

КьетIендаказ къейд ийиз кIанза­ва: 2023-йис Дагъустанди мадни са шумуд рекорддалди куьтягьна. Сифте нубатда­ милли проектрикай рахан. «Демография», «Здравоохране­ние», «Образование», «Яшамиш жедай чка ва шегьердин шартIар», «Эко­логия», «Ери­дин хатасуз рекьер», «Зегьметдин бегьерлувал», «Илим ва универ­си­тетар», «Рекъемрин экономика», «Куль­­тура», «ГъвечIи ва юкьван карчивал», «Вири халкьарин кооперация ва эксперт», «Туризм ва мугьманар кьабулунин индустрия» феде­ральный милли проектрин сергьятра аваз республикада региондин 50 проект уьмуьрдиз кечирмишзава. Абур кьилиз акъудун патал 28,9 млрд манат кардик кутунва.

Республикада мублагьвилин гегьенш майданрал экъечIдай инвес­тиций­рин «прорывдин» 5 проект — «Шуьшедин про­­мышленный кластер­ вилик тухун», «Емишринни майвай­рин кластер вилик тухун», «Кас­пийскдин кластер вилик тухун», «КIва­чин къапарин шегьер» проект уьмуьрдиз кечирмишун», «Транспортдинни логистикадин кластер вилик тухун» — гъиле кьунва. Абур тамамаруниз 548,6 млрд манат акъат­да. Алатай йисуз 14,8 млрд манатдин кIвалахар кьилиз акъуднава. Проектар кардик акатайла, 22 агъзур кас кьван кIвалахдалди таъминарда.

Жуьреба-жуьре четинвилер гьалт­­­за­ва­тIани, республикадин проектарни агал­кьунралди уьмуьрдиз­ кечирмишзава. «Аялрин бахчаяр­ бинедилай ремонт авун» проектдиз рес­публикадин бюджетдай 300 млн манат чара авуна. Адал муниципали­тет­рин бюджетрин 124 млн манатни эхля хъувуна. Нетижада 24 районда аялрин 29 бахча ремонтна, респуб­ликада  цIийи 16 школадин, аялрин 27 бахчадин дараматар ишлемишиз вахкана. Лугьун хьи, республикадиз алатай йисара ихьтин майданрин, уьлчмейрин, кьадаррин кIвалахар акурди туш.

Хуьруьн майишатдин зегьметчийри мадни рикI шадардай рекордар къалурна. Хипе­хъанвилел гьалтайла, Дагъус­танди уьлкведа сад лагьай чка кьазва.

Дагъларин уьлкведин эцигунардайбурун агалкьунар мадни винизбур я. Кеферпатан Кавказдин феде­­ральный округда абур сад лагьай чка­дал ала. Алатай йисуз 18 агъзурдалай виниз хизанри чпин яшайиш­дин шартIар хъсанарна, цIийи кIва­лериз экъечIна. Им, 2022-йисан не­тижайрив­ гекъигайла, 36 процентдин гзаф я.

Агьалияр хъвадай михьи целди таъминарунин мураддалди 10-дав агакьна имаратар ишлемишиз вахкана, «Чиркей — Буйнакск – Махачка­ла — Каспийск» водовод куьтягьна.

Республикадин рекьерин майишатни гуьгъуьна акъваззавач. Федеральный ва республикадин бюджетрай чара авур такьатар  ишлемишуналди (20 миллиарддив агакьна), 19,8 км рекьер туькIуьрна ва цIийи хъувуна, 6 муьгъ эцигна. Автомобилрин 130 км рехъ дуьзгуьн къайдадиз гъана. Идакай 12,3 км — Махачкъала шегьерда,  117,8 км региондин ва муниципалитетрин метлеб авайбур я. Республикада 4  зул авай шегьреярни гзаф жезва. Шаз 77 км шегьре 4 зулунай гьерекатдай къайдадиз гъана. И кар давамарзава.

РД-дин Кьили, Гьукуматдин Пред­седателди халкьдин  майишат­дин вири хилер вилик тухуниз датIа­на фикир гузва. Гьа гьисабдай яз — промышленностдизни. Алатай йисуз республикадин промышленный карханайрив чпи маса къачур техникадиз,  тадаракриз  акъатай пу­лу­нин са пай эвез хъувун патал федеральный ва республикадин бюджетрай 139,9 млн. манат субсидияр агакьна. СКФО-дин шуьшедин кластер арадал гъанва. Адак саналди тир 3 проект уьмуьрдиз кечирмишзавай 14 кархана акатзава. Абурун кIвалахди къецепатай гъизвай шуьшедин шейэриз рехъ агалда.

Алай вахтунда республикада индустриядин ирид парк (3 — государстводинбур, 4 – хсусибур) кардик кутунва. 430,6 гектардин майданрал экIя хьанвай карханайри (анра кIвалахдин 1385 чка яратмишнава) 5,5 млрд манатдин продукция акъуднава. Индустриядин «ЦIийи фикиррин ва технологийрин дугун» паркунин кIвалах вилик финал 1,5 млрд манат инвестицияр желбнава. Ин­дуст­риядин «КИП Пром Каспий» паркунин 94 гектардин майдандал вичин кIвалахар гегьеншарзава. Абурухъ лап хъсан нетижаяр хьун патал инвесторри са шумуд миллиард манат харждайвал я. Нетижада республикадин бюджетдиз налогрин пулар алава къведа.

Чун винидихъ хуьруьн майишат­дин зегьметчийрин агалкьунрикай­  ра­ханай. Абур акьван лишанлубур­ жедачир, эгер гьукуматдин патай­ тайин­ куьмек агакь та­вунайтIа. 2023-йисуз федеральный бюджетдай АПК вилик тухуниз 2204,8 млн манат чара авуна. 2022-йисан дережадив гекъигайла, им 467 млн манатдин гзаф я. Гьа са вахтунда Россельхозбанк» АО-ди, «Сбербанк» ПАО-ди ва «ВТБ» ПАО-ди АПК-див 2,5 млрд манат кредитар вугана. 2021-йис рикIел хкайтIа, – анжах  56,9 млн манат.

Магьсулдарвилин, малдарвилин­ хилер йигин еришралди вилик тухун мелиорациядин комплекс авай гьалдилай гзаф аслу я. ГьикI лагьайтIа, Дагъустандин цик квай 70 процент чилер магьсулдарвилихъ галаз­ ала­къалу я. Эгер абур дигидай целди­ таъминар тавуртIа, кьакьан бегье­рарни къачуз жедач. Шаз рес­пуб­ли­кадин мелиорациядиз талукь проектар кьилиз акъудун патал Россиядин хуьруьн майишатдин  министерстводай 374 млн манат ахъайна. НикIер, салар, багълар, чIурар дигидай целди таъминарунихъ галаз алакъалу­ мелиорациядин 70 проект тайинарнава. Абур кьилиз акъудун патал 1790 млн манат чара ийидайвал я. И важиблу кардик инвесторрини чпин къуьн кутада.

Инвесторрин такьатар желб авуналди ва гьукуматдин куьмекни галаз прунз гьялдай 4 завод кардик кутуна­. Абурухъ сменада 264 тонн прунз гьял­дай къуват ава. Эгер 2021-йисуз­ республикада 14,1 агъзур тонн дуьгуь гьазурзавайтIа, 2023-йисуз — 20 агъзур тонн, Дагъустандин дуьгуь не­­инки Россиядин регионри, гьакI къе­цепатан уьлквейрини маса къачузва. Прунз гьасилунай чи респуб­лика уьлкведа кьвед лагьай чкадал ала.

Дагъустандин агьалийрин чIе­хи пай, зирзибил, кIеви амукьаяр вегьедай чкаяр авачиз, икрагь хьанвай. Гила ахьтин татугайвал амач. Республика Махачкъаладин, Дербентдин ва Хасавюртдин пуд зонадиз пайнава, анра зирзибил гьялдай комплексар эцигзава. ЦIи абур ишлемишиз вахкуда. 2023-йисуз республикада зирзибилдин хъуртар терг авун патал федеральный бюджетдай 1,013 млрд манат ахъайна. Исятда региондин талукь ведомствойри, къуллугъри зирзибилдихъ галаз алакъалу мес­элаяр гьялнава.

Меркездин агьалийри обществен­­­­ный транспортдин къурулушрин­ кIва­лах­дилай ийизвай арзаяр куьтягь те­же­­­дай­бур тир. Маршрутра ав­­тобу­сар­, троллейбусар, микроавтобусар бес жезвачир. Къулайсуз­ гьава­яр (гар, къай, марф, жив) авайла,­ кIва­лахрал, кIелиз физвай­ инсанар сяте­ралди  улакьрал вил­ алаз акъваззавай. Та­мам­вилелди гьялна­вач­тIани, и рекьяй хейлин серен­же­мар кьабул­нава. ГъвечIи ва юкьван дережадин­ 142, чIехи дережа­дин 47 автобус хканва. Абуру меркезда агьалийриз­ къуллугъзава. «М­а­хачкъала — аэро­­­порт», «Кас­пийск — Ма­хачкъала — Ле­нинкент»­ маршрутар­ кар­дик кутунва­. Ракьун рекьин «Ма­­­хач­къала — Дербент» мар­шрутда­ ала­ва поез­дар хтун­ва. И хиле цIийи­вилер мадни жеда.

Алай йисуз республикадин вилик мадни еке везифаяр, крар ква. Шаз  республикадин бюджетдиз 177 миллиарддив агакьна дуллухар атана. 2024-йисуз абурун кьадар  108 процентдив агакьардай фикир ава. Кьилиз акъудна кIанзавай крар, эцигзавай объектар тIимил туш. Экономикадин, яшайишдин, культурадин мес­элаярни кар алайбур я. Дагъустан Республикадин Кьил ва РД-дин гьукуматдин членар абурни гьялиз жедайдахъ инанмиш я.

Нариман Ибрагьимов