Эхиримжи вахтара чи милли газетдиз лезги чIалаз ва ам хуьниз талукьарнавай гзаф макъалаяр акъатзава. Им хъсан кар я. ЧIалан алимри, муаллимри, шаирри ва гьевескарри чпин фикирар лугьузва ва теклифар гузва. Амма гьелелиг аквадай хьтин нетижаяр арадал къвезвач.
20-мартдиз ДГПУ-да чIалаз талукьарна тухвай форумди, газетдин 2017-йисан 14-нумрадиз акъатай профессор Ярали Яралиеван “Кьилдинвал арадал хкин” макъалада ганвай теклифри ва 15-нумрада профессор Руслан Къадимован “ЧIал хуьнин ниятдалди…” макъалада къалурнавай комиссиядин составди зун гзаф шадарна, гила хьайитIани кар чкадилай юзадайдак умуд кутуна.
Зун физикадин муаллим я, амма хайи чIалаз ва газетдиз за гьамиша фикир гузвайди я. Заз жуван тежрибадай агъадихъ галай фикирар газетдин чинай комиссиядин вилик эцигиз кIанзава.
Чун мектебра аялриз лезги чIал чириз гьикI эгечIзава? 1-классдин “Букварь” ктабдин (авторар — Р.И.Гьайдаров, Гь.И.Мегьамедов) жилд ахъай авурла алфавит аквазва. Кьуртара (клеткайра) А-дилай башламишна гьарфар ва а гьарфунилай башламишзавай шейэрин шикилар ганва.
Н гьарфуниз ганвай шикил вичяй яру тварар аквазвай туп хьтинди я. Яни “Нар” гаф. Амма 20-чина гьа и шикил гана, кIаникай чапнава. Яни “анар”. Гьи гаф дуьзди я: “нар” ва я “анар”?!
В — гьарф. Шикилда авайди варз тирди чир хьун четин я, ам са планетадиз ухшар я. Цав, мукалдиз ухшар авай варз, къваларивни гъетер гвай шикил, заз чиз, хъсан тир. (Виликдай вечрен шикил авайди тир).
27-чин. Ина электронный сятдин шикил ганва. Исятда электронный алатар (приборар) гзаф ава, аялдиз циферблатни акьрабар алайди фад чир жеда.
33 ва 62-чинар. Гьа са шикилдиз сифте “саз”, ахпа “чуьнгуьр” кхьенва.
35-чин. Къарпуздиз (арбуз) хали лагьанва. Хали “дыня” я, гафаргандани гьа икI ава.
82-чин. Тарсунин тема: “Герой Валентин Эмиров”.
КIаникай кхьенва: “Игит тIвар гана” Гьа са темада гагь “герой”, гагь “игит” кхьин дуьз яни?
Ктабда авай предложенияр:
“Районди школа ремонт авуна”.
“Магазинда продавщицани заведующая авай”. Лезги гафар амачни?
Ктабда авай бязи гафар: ясли, юбка, шофер, шахтер, вахтер, подъезд, конькияр, больница, тетрадь, дежурный, лыжи, вышка, часть, армия, магазин, рабочияр…
Яраб и гафарикай садазни чи чIалан эвезар авач жал?!
М.М.Гьажиеван “Русско-лезгинский словарь” къачун. “Амплитуда” гафунин баян дуьз туш. “Дехканство” — лежберар. “Эвкалипт” ва “Баобаб” — гьа сад хьиз ачухарнава.
Мадни маса дуьз тушир чкаяр ава. Ибурал кIвалах хъувуна кIанзава. Сифтегьан классра виликдай урус чIал са предмет хьиз гузвай, амай вири тарсар лезгидалди тир. Гила “национальная школа” лугьузматIани, лезги чIал са предмет хьанва. Бегьем урус чIал чин тийизвай 1-классдин аялри математика, маса предметар гьикI чиррай?
Газетдин чинрай гатIумна — гатIунна, гуьруьш — гуьруьшмиш, государство(дин) — гьукумат(дин) ва масабур гьалтзава.
Дуьзди гьи жуьре я? Кьве жуьрени ишлемишзава.
Филологияда гафар арадал атунин илим авайди я. А къанунар хуьн чарасуз я.
Эгер чIалав гьар са кас мукъаятдаказ эгечIайтIа, иллаки чIал гъиле авай ксар, ам хуьн четин кар жедач.
Эхиримжи вахтара лезги чIал “хъуьтуьл” чIалаз элкъуьрзава, яни рахадайла кIевиз акъудна кIанзавай сесер хъуьтуьлдиз лугьузва.
Месела: Ж-сес. Жибин, жендек, жамал, жавагьир, жумарт ва икI мадни. Ибур, заз чиз, кIеви сесер я.
Винидихъ къалурнавай делилар фикирда кьуна, заз жуван теклифарни гуз кIанзава.
Вири классрин лезги чIалан ктабар цIийиз арадал хкин, бес кьадарда чапдай акъудин ва абурув кьадай методикадинни дидактикадин пособиярни акъудин.
1-4-классар патал лезги чIалаз таржума авунвай математикадин ктабар арадал хкин.
М.М.Гьажиеван гафарган дибда кьуна, ам 60000 гафунив агакьна чIехи авуна, квай нукьсанар туькIуьр хъувуна, чап хъийин ва гьахьтин дережада “Лезгинско-русский словарь” туькIуьрин.
Лезги чIалаз цIийи гафар анжах махсус комиссиядалди кьабулин, жедай кар ятIа…
Орфографиядин гафарганда кIевиз ва хъуьтуьлдиз кIелна кIанзавай ачух тушир сесер лишандалди къалурин…
И.Шагьпазов, РД-дин лайихлу муаллим, зегьметдин ветеран
