Алай девирдин йикъан месэлайрин ­кьилин тема коронавирус хьун — им­ дуь­­шуьш­дин ва я кьасухдай са низ ятIа­ни кIан хьана авунвай кар туш. Ам уьмуьр­ди ви­чи, дуьнья вилик финин гьерекатри вилик эцигнавай месэла я. ЦIийи вирусди инсандин сагъламвилиз зарар гунилай, инсанар телеф хьунал гъунилай ва дуьньядин экономикадиз, дяведин барбатI­ви­­лерив гекъигиз жедай хьтин, чIехи зиянар гу­нилай гъейри, психика къай­дади-кай хкудзава, чаз виш йисаралди адет хьанвай уьмуьрдин къайда дегишарзава. Аквадай гьаларай, коронавирусдин “надинжвилер” сад-кьве йисан кар туш.

Муькуь патахъай, тIугъвал сиясатдин рекьяй информациядин кесерлу яракьдиз элкъуьрнава. Мисал яз, США-да президентдин сечкияр гьикI кьиле фенатIа, фикирдиз гъваш. Ана къалмакъал, суд-дуван къени куьтягь хьанвач. Маса мисаларни гъиз жеда. Инал ихтилат америкосрин сечкийрикай, фальсификацийрикай физвач. Инсанри лугьузвайвал, фальсификацийриз чнани рехъ тагуз туш.

Заз инал къейд ийиз кIанзавайди а кар я хьи, къецепатай пулдин куьмек агакьарзавай оппозициядин СМИ-ри, абурулай чешне къачузвай соцсетри чи уьлкведин гьукум халкьдин вилик ихтибардай вегьин патал вири дуьньяда арадал атанвай и бедбахтвиликай менфят къачузва. Лишандик кутунвайди гьукум гъиле авайбур я, гуьллеяр акьазвайбур — чун, са тахсирни квачир инсанар, чи сагъламвал. “Пропагандистриз” зи-ви сагъламвал гьич са куьнайни туш. И акси къуватрин акьалтIай къаст чи уьлкведин регьберрин кесердиз зарар гун, абур виляй вегьин ва халкьдин патай ихтибардикай магьрум авун я. Бес чун, гьакIни четинвилера авай жергедин инсанар, квелди тахсирлу я?

Куьн садра килиг, абуру гьихьтин “пропаганда” тухузватIа: “Чи регьберри маскаяр алукIзавач. АкI хьайила, зун вучиз мажбурзавайди я? Зани алукIдач! Гила квезни чир хьухь, маска алачирвиляй полицияди куьн акъвазарайла, адаз гьихьтин жаваб гудатIа”. Им маса гафаралди, “гьакимри чун алдатмишзава” лагьай чIал я. Гьар юкъуз чпи чукIурзавай информация миллионрив агакьзавай СМИ-ра ихьтин даяз, зиянлу шей жеда лагьана фикирнавачир за.

Алай вахтунда соцсетра (хуьрера лугьузвайвал, “тилифунра”, “ватцапра”) чи уьлкведин алимри акъуднавай вакцинадиз акси рахунар артух жезва. Вакцинадин рапар ямир, “абуру чIуру нетижа гуз­ва” лугьуз эвер гунарни ава. Вакцинадин “зиянлувиликай” завай са гафни лугьуз ­же­дач — зун медик туш, я адакай зиян хьайи са дуьшуьшни заз малум туш. Ам­ма “Спут­ник V” вакцина гьазурнавай Центрадин директор Александр Гинцбурган гафа­рай, и вакцинадин хатасузвал ва менфятлувал субутарнава. Ада инсан коронавирусдикай агъа кIан кьве йисан девирда хуьда лугьузва. Идалайни гъейри, вакцинация — им гуьгьуьллу кар я: ваз та­кIанз ам садавайни ягъиз жедач. Амма чаз чир хьун герек я хьи, туькIвей вакцина авачиз и гзаф хаталу азардин вилик пад кьун ­че­­тин месэла я: къурбандар гзаф же­да. Квез аквазва хьи, коронавирусдик азар­лу хьайи­бур кьейи дуьшуьшар къвердавай артух жезвайди. Вири дуьньяда.

Зун инанмиш я: коронавирусдин вилик­ пад кьун патал кьабулзавай серенжемриз акси пропаганда тухузвайбуру гзаф инсанар кIватI хьанвай чкайра чпи маскаяр алукIзава — жуван чан ширин я эхир. Ву­чиз лагьайтIа, чпин рахунрай, кхьин­рай абур авамбур яз аквазвач. Маскади вирусар, бактерияр акатунин вилик пад, та­мам­вилелди лугьузвач за, тайин дережада (80 процентдив агакьна) кьазвайди абуруз чир тахьана жеч…

Мадни чир хьана кIанда хьи, духтурри, санитариядин къуллугъди гузвай тек­ли­фар­, михьивал хуьн, кIеви серенжемар кьилиз акъуд тавунмаз, тIугъвал гегьенш хьу­­нин, адан къурбандар гзаф хьунин ви­лик падни кьаз жедач. Чаз им жуван виле­ралди аквазва. Алатай гьафтеда Дагъустанда гьар юкъуз коронавирус акатзавайбурун кьадар 150-далай алатна. Им Роспотребнадзордин, Дагъустандин Кьилин Указра къалурнавай истемишунрал ва ме­дикри гьар юкъуз чаз гузвай меслят­рал чна, жемятди, амал тавунин нетижа я.

Къейд ийиз кIанзава. Коронавирусдик азарлу хьунин дуьшуьшар, гекъигайла, лезги районра тIимил ава. Месела, алатай гьафтедин официальный делилради, республикада виридалайни тIимил азарлубур Докъузпара  районда авай — 6 кас, республикадин чIехи районрикай сад тир, Россиядин кьиблепатан сергьятдал алай, 65 агъзур касдив агакьна агьалияр яшамиш жезвай Мегьарамдхуьруьн районда — 53 кас. Кьвед-пуд сеферда агьа­лийрин кьадар тIимил тир бязи маса районра гьа икьван азарлуяр жезвайди фикирда кьуртIа, им чIехи къалабулух ку­тадай ре­къем я лугьуз жедач. Амма архайинвал авуна, хаталу инфекциядикай кичIе тахьана виже къвезвач, гьисабзава Та­гьир­хуьруьн-Къазмайрин участковый боль­ницадин кьилин духтур Гьасан Ра­гьи­мова.

Гьасан Гьамдулаевич районда тIвар-ван авай, тежрибалу духтур, медицинадин илимрин кандидат я. КьетIендиз лагьана кIанда: пациентрин патай адаз чIехи ихтибар ава, абуру адан кIвалахдиз, пешекарвилин дережадиз виниз тир къимет гузва. Чна кьилин духтурдивай са шумуд суалдиз жаваб гун тIалабна.

• Гьасан Гьамдулаевич, медикрин куь коллективди республикадин бязи кьве районда яшамиш жезвай кьван агьалийриз къуллугъзава. Участокда тIугъвалдиз талукь гьал гьикI я, азарлуяр гзаф авани?

— Инфекция авазва. Коронавирусдин вилик пад кьадай серенжемар кьиле тухунин нетижа яз, адан къативал авач. Инфекция акатнавайбурун кьадар гзаф туш. Абур чна чкадал, чпин кIвалера сагъар хъийизва. КIе­виз азарлу хьайи сад-вад кас райондин больницадиз агакьарзава.

• Чпин кIвалера сагъар хъийизвайбур герек дарманралди государстводи пулсуз таъминарна кIанзавайди я. Квез герек вири дарманар авани? За и месэла авиляй ри­кIел гъизвайди я хьи, азарлуйри, абурун мукьва-кьилийри прессада, соцсетра ийизвай арзайрай ашкара жезвайвал, гьатта Петербургдани герек дарманар авач, багьа дарманар аптекайрай маса къачун патал мукьва-кьилияр Москвадиз финиз мажбур жезва. Дарманар кьадарсуз багьа я. Азарлуди са­гъар хъувун адан хизандиз 60-80 агъзур манатдай акъваззава. Гьа икI кхьизва бязи авторри.

— Коронавирусдин инфекциядикай сагъар­ хъувун патал алай вахтунда тайинарнавай вири дарманар чаз ава. И карда райондиз спонсорри куьмек гана. Баркалла абуруз. Къейд ийизва: икьван чIавалди КТ ахтармишунар тухун патал азарлуяр Дербентдиз тухвана кIанзавайтIа, гила КТ Мегьарамдхуьре ийизва. Чи райондиз томограф ганва. Сагъар хъувун пулсуз я. Азарлуда, я адан мукьвабуру гьич кепекни харж авун герек къвезвач. Чаз абурувай кIанзавайди чун вахтунда хабардар авун я. Больницадиз атана виже къведач. Эгер кефи чIур хьана, бедендал ифин акьалтайтIа, уьгьуь ягьиз хьайитIа, “тади куьмекдиз” зенг авуна кIанда. Чи больницада суткада кьиляй-кьилиз кIвалахзавай “тади куьмек” кардик ква. Чаз хабар гайила, адет тирвал, азарлудан патав духтур ва медсестра физва, герек куьмек гузва, тестар къачузва. КIвале сагъар хъийизвайбур чи гьар йикъан гуьзчивилик ква. Медикар абурун патав волонтерри чпин машинра аваз тухуз, хкизва. Гьайиф чIугвадай кар ам я хьи, инфекция акатайбур, хаталувал кваз такьуна, хейлин дуьшуьшра чпи-чеб сагъар хъийиз алахъзава, ахпа, кIеве гьатайла, чаз хабар гузва. И чIавуз, азарлувал деринра гьахьна, уьмуьр гьакъикъи хаталувилик акатунилай гъейри, абурукай гзаф масабурук вирус акатзава, цIийи азарлуяр пайда жезва. ИкI давам хьайитIа, тIугъвалдал мукьвал вахтара эхир эцигиз четин жеда.

Алай вахтунда жуван сагъламвал жуван гъиле ава. Гьасан Гьамдулаевич иллаки а карди секинсузарзава хьи, гьикьван лугьуз­ватIани, тагькимарзаватIани, инфекция чукIу­нин вилик пад кьадай къайдайрал чи жемятри бегьемвилелди амалзавач, серенжемар инкарзава. Фин-хтун тIимиларун, гзаф инсанар санал кIватI тахьун, са жерге марекатар тухун тавун, сад-садахъ галаз рахадайла тайин мензил хуьн, маска алукIун, “самоизоляция” чи инсанриз четин яз аквазва. Амма гьикьван гзаф и къайдайрал чна амал ийиз хьайитIа, гьакьван фад серенжемарни кьези­ларда, “самоизоляциядайни” экъечIда. Вири­далайни кьилинди — коронавирусдин къурбандар хъжедач. Эгер амал тийиз хьайи­тIа, инфекциядин вилик пад кьадай серенжемар — гьатта карантиндал къведалди — кIевибур же­да. Месела, Китайда хьиз. Францияда, ла­гьайтIа, “азадвал кIани” уьлкведа, исятда их­тияр къачун тавуна куьчедиз экъе­чIиз жезвач, 2021-йисан 1-апрелдалди сани­тарный ЧП гьалар малумарнава. Чинани икI хьана кIанзавани?

Абдулафис  Исмаилов