Яран суварин юкъуз зал Махачкъалада яшамиш жезвай, вичин вахариз сувар тебрикиз Белиждиз хтанвай Къафлан Асваров гьалтна. Жузун-кучузун авурдалай гуьгъуьниз хизанрикай ихтилат фена ва чна адан буба, Ватандин ЧIехи дяведин ветеран, I-дережадин инвалид, рагьметлу Асваров Асали Абилович рикIел хкана. Фашистрин Германиядал гъалибвал къазанмишна 80 йис тамам жезвай и йисуз  Къафлана ва адан вах Раифата Асали бубадин женги­нин ва уьмуьрдин рекьерикай суьгьбетна.

— Асваров Асали 1916-йисуз Куьре округдин Гьезерхуьре­ дидедиз хьана, — суьгьбет­див­ га­тIу­нна Раифат вах. — Ада хуьре 7-класс куьтягьна, Махачкъа­лада рабфакда­ кIел­на. Ахпа­ ам Да­гъус­тандин педагог­ви­лин институтдик экечIна. Вуз акьал­тIарай 1939-йисалай 1941-йисалди ада сифте Кьурагь райондин­ Кье­­пIир­­­­рин хуьруьн мектебда завуч­­ви­ле кIвалахна, гуьгъуьн­лай­­ Ме­­гьарамдхуьруьн райондин­ Та­­гьир­хуьруьн-Къазмайрин мек­теб­­­да директордин везифаяр тамамарна, аялриз тарсар гана.

Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьайила, чи буба гуьгьуьллудаказ фронтдиз физ гьазур хьанвай. Амма военкоматдай ам, «пешекарар фронтдиз ракъурзавач» лагьана, рахкурна.

Фронтда гьалар къизгъин хьайи 1941-йисан сентябрдиз адаз повестка атана. ИкI, ам Орджоникидзе ше­гьердин военный училищедиз рекье туна. 1942-йисан майдиз ам Бакудиз, анай лишанчийрин  21-девизиядик кваз Алтайдин крайдин Сергеевка лугьудай военный шегьердиз ракъурна. Ина абуруз гьар жуьре яракьар ишлемишиз чирна. Асварова къуллугъзавай абурун частуни  военный объектар, яракьар авай складар хуьзвай.

— 1943-йисан гатуз буба авай часть Хабаровскдин крайдин Амурдал алай Комсомольск шегьердиз рекье туна, — суьгьбет­дик экечIна Къафлан. — Шегьердивай 100 километрдин яргъа къалин тама абур во­ен­­ный самолетар ацукьардай аэродром туь­кIуьрунив гатIунна. Дяве РагъакIидай пата физваз, ана аэродром эцигунин метлеб вуч тир лагьайла, бубади икI жаваб ганай: «Чан хва, Сталиназ Японияди чи уьлкведал вегьинин къурхулувал авай. Ада Ватан, а пата хьиз, и пата хуьнизни еке фикир гузвай».

Аэродромдал самолетар ацукьиз къарагъдай зул туькIуьрайдалай гуьгъуьниз, 1944-йисан сифте кьилера, 21-дивизия Рагъ­акIидай патан фронтдиз, СССР-дин маршал Говорова регьбервал гузвай Ленинграддин фронтдиз рекье туна. Ина дахди къуллугъзавай дивизия саки 50 юкъуз къати женгера хьана. Ахпа абур, Карелиядин шегьерар азад ийиз-ийиз, Финляндиядин сергьятрив кьван агакьна. Кемь вацIун къвалав абурун часть са тIимил амай фашистрин гьалкъада гьатиз. Бубади чаз суьгьбет авурвал, ина лап къати женгер кьиле фена. Немсери — чибурал, чибуру фашистрал хейлин вахтунда, акъваз тийиз, гуьллейрин хар къурна. Гена хъсан хьана, чибурув вахтунда куьмек агакьна. Гранатометдин гуьлледикди бубадин гъилел, гардандал залан хирер хьана. Иви фена, вич-вичикай квахьнавай буба тама авай госпиталда вич-вичел хтана. Ахпа ам са вацралай Ленинграддин госпиталдиз ракъурна. Ина хирер сагъар хъийиз пуд варз алатна.

— 1944-йисан ноябрдин вацра чи буба лишанчийрин 703-нумрадин полкунихъ галаз Эстониядиз акъат­на, — суьгьбет давамарзава Раифат муаллимди. — Ина абуру са остров фашистрикай азадна. Чи аскеррин викIегьвилер акурла, амай фашистар, остров туна, катнай.

1945-йисан сифте кьилерай ам, савадлу аскеррин дестедик кваз, танкунин механик-водителвилин пешекарвал къачун патал Челябинск шегьердин танкарин училищедиз ракъурнай.

Фашистрин Германиядал Гъалибвал къазанмишна лагьай хабар бубадив Челябинск шегьерда агакьна. 1945-йисан сентябрдиз ам армиядай аххъайна.

Раифат муаллимдин ихтилатрай малум хьайивал, Асали Абилович фронтдай сад лагьай дережадин инвалид яз хтана. Фронтда къалурай кьегьалвилерай адаз Ватандин дяведин сад лагьай дережадин орден, «Германиядин винел гъалибвал къачунай», «Дирибашвиляй» ва маса медалар гана.

Хуьруьз хтай са вацралай­ Асали буба Тагьирхуьруьн-Къаз­майрин мектебдин дирек­тор­виле тайинарна­. Ина кьуд йи­суз гьакъисагъдаказ кIва­ла­хай­далай гуьгъуьниз ада Кьасумхуьруьн райондин Испикрин хуьруьн, Вини Ярагърин мектеб­ра завучвиле зегьмет чIугуна. 1954-йисуз Асали буба хизанни галаз Белиж поселокдиз куьч хьана. Ина ада 1-нумрадин мектебда, пенсиядиз фидалди, аялриз математикадай тарсар гана.

Белиждин мектебда кIва­лах­завай йисара Асали бубади поселокдин, мектебдин жемиятдин уьмуьрда активнидаказ иштиракна. Ам, тежрибалу муаллим хьиз, хъсан тербиячини, насигьатчини тир. Ам аялрин диде-бубайрихъ галаз мукьвал-мукьвал гуьруьшмиш жедай, абуруз тербиядин рекьяй хъсан меслятар гудай. Аялриз Ватан кIан хьуникай, намусдикай, чи халкьдин адетрикай суьгьбетар ийидай.

Раифат муаллимди рикIел хкизва: «Бубадин патав кIватI хьайила, ада чаз икI лугьудай: «Алатай девирдиз килигайла, алай аямдин жегьилар чIур хьанва, надинжвилер, гьуьрметсузвилер гзаф я. Ихтиярар­ гузвайвал, гьукуматдин кьиле авайбуру истемишунар ийизвач. Куьне, чан балаяр, чи марифатдин къанунар тир намус, гьуьрмет, инсанвилин буржи, зегьметдал рикI хьун, ислягьвал хуьн хьтин ерияр садрани рикIелай ракъурмир.  Аялар куь гуьзчивиликай хкудмир. РикI шадардай веледар хьун патал къемаз аялриз дуьз тербия це».

КIвалахай вири хилера Асали Абиловича намуслувилелди, гьакъисагъвилелди зегьмет чIугуна, халкьдин патай еке гьуьрмет къазанмишна.

Асали бубади ирид веледдиз тербия гана, абур ­уьмуьрдин рекьел акъудна. Виридаз кьилин образование къачудай мумкинвал гана. Гилебатун финансист-бухгалтер, Нинеханум — муаллим, Раифат — математик, Фероза — физик, Шамсудин — прораб, Фиридни Къафлан карчияр я. Ирид веледди адаз 25 хтул, 43 птул ва 7 штул багъишна. Абурукай бубадин пеше 16 касди хкяна. ЧIехи бубадин тIвар эхцигнавай хтул Абил Асваров физикадинни математикадин илимрин доктор я. Марата «Росатомда» кIвалахзава. Птул Мегьамед Сурхаев кикбоксингдай Россиядин чемпионвилин тIварцIиз лайихлу хьанва. Муькуь хтулри образованидин, медицинадин ва карчивилин хилера зегьмет чIугвазва. Асали бубади вичин багърийрал гьикI дамахнатIа, багърийри чпин бубадални гьакI дамахзава.

ЦIи ЧIехи Гъалибвилин 80 йис тамам жезва, гьайиф­ хьи, и гуьзел югъ акун бубадиз кьисмет хьанач. Асали Асваров чи патав гумачтIани, адан камаллу насигьатар, кьегьалвилер, инсанвилин тарсар чи рикIера гьамиша амукьда.

Къагьриман Ибрагьимов