ЦIийи ктаб

Чна вуч тазва?.. Им дуьньядиз, жемиятдиз, гьалариз, вакъиайриз, инсанрин амалриз вил вегьез, дерин фи­кирар, веревирдер ийиз тазвай важиблу суал я. Са кьа­дар яшар хьанвай, уьмуьр акунвай, алай девирдин инсанрин, гьакI къвезмай несилрин виликни жавабдарвал аннамишзавай камаллу гьар са касди и суал вичин вилик эциг тавуна тадач. Машгьур журналист, шаир, публицист  Мердали  Жалилова  вичин нубатдин ктабдиз гьа и суалдалди (“Чна вуч тазва?”) тIвар гун дуьшуьшдин кар туш. Ктаб “Мавел” изда­тель­ст­води мукьвара 200 экземплярдин тираж аваз акъуднава.

Авторди ктабда алем — багъ, инсанар ана къелемар тирди къалурнава. Къелемди са вич паталди туш цуькзавайди! Ада хъсан бегьер гъун патал къай­гъу­дар­вал, къулай шар­тIар­ни герек я, Гьайиф­ хьи, “чIуруди я чи гьа­къи­къат”, “са бязидаз — цIу­вад къатар… къвердавай жез замана дар” — къейдзава шаирди. Гьа­­къикъат­дани, чIуру крарин, гьахъс­узвиле­рин, барабарсузвилерин, 1990-йисарилай га­тIунна, къи­метар са къатда хкажунин, инсанрин яшайишдин дережа агъуз аватунин а кьил аквазвач. Ихьтин­ шар­тIара “батин жезва инсанвилин ериярни”. Гзаф­бур, “туькьуьлрикай храз гишир, тамарзу я алай ширшир, михьи булах акунихъ”. Амма и де­­вирда я михьи булах тазмач, я михьи вацI, гьуьл…

Ктабдин саки гьар са чина са хци месэла къарагъарнава. Перестройщикар, либералар лугьузвайбур уьлкведин кьилиз атай 90-йисарилай инихъ аквазвайвал, чи меркез Махачкъала кьибледин къумлухрин шегьердиз ухшар хьанва: тарар, къацу­ кул-кусар и заманада ге­­рекзамач. Марфадилай кьу­лухъ экъечIдай къарникъузар хьиз, тарар алай чкайрал са къатда гзаф мертебайрин кIвалер, дараматар “экъечIзава”. Аваданламишуникай лагьай­тIа, фикирни ийизвач. Абурун патарив я са мектеб, аптека, аялрин бахча, я са поликлиника гвач.

Меркез аку, чка тежер тарариз,

Вучиз икьван такIан ятIа къацувал?!..

(15-чин).

Идалайни гъейри, гьар сеферда къати марфар къвайила, шегьер­, поселокар ци басмишзава. Адаз фидай, авахьдай пад, чка авач, амач.

И вад цIарцIин мана-метлебдини уьлкведа эхиримжи цIуд йисара авай гьал куьрелди къалурнава:

Вири — къакъуд! Вири — тараш!

Вири — кIурук! — Вири — угъраш!

Вири — хенцIер! Вири — кIураш!

Сагъ са затIни! Вири кармаш…

Тахсирлубур? Садни авач…

Вассалам!

Гьина вири халкьдиз сагълам уьмуьр аватIа, законар-къанунарни дуьзгуьнбур, мягькембур ятIа, гьана жемиятдин вири терефра мягькемвал жеда лугьуда: рикIе — руьгьда, эдебда — ахлакьда­, гьерекатра — карда — кIвалах­­да, къилихра-хесетра… Вири халкьдин пай квай дев­ле­­тар кьилдин ксарин гъиле туна, халкьдин гегьенш къатар къвердавай кесиб жезва. Идея, ахлакь, марифат амач. Социализмдин къурулушди обществода ба­рабарсузвал квадарайди тир. Горбачева ла­гьайтIа, “Идем к рынку! Идем к рынку!” лугьуз тикрариз, халкь властдин­ вини кьиляй алдатмишиз, чун мад гьа негь хьанвай­ вагьши капитализмдин викIиник кухтуна. Ажеб камаллудаказ лагьаначирни, чIехи писатель Л.Н.Толстоя: “Девлетрихъай, санал гьамбарда кIватI­на­вайла, фитерихъай хьиз, цIахадин ни къведа, гьарниз чукIурнавайла, чил миянарда, гужлу ийида”. Гзафбурун гъиле акьван девлетар гьатнава, тунва хьи, ахварайни такур кьван. Садбурув миллионралди, миллиардралди вугузва, жергедин кесиб агьалияр ла­гьай­тIа, 12-18 агъзурдал алкIур­нава. Ихьтин ма­жибар, пенсияр налогризни бес жезвач. Мя­де­нар­­, гегьенш чилер, шахтаяр, гьакI еке маса объектарни кьилдин ксарин хсусиятда вуганва. Гьавиляй гагь сана, гагь масана шахтаяр, хатасузвал таъми­нар тийиз, хъиткьинзава, шахтерар цIудралди телеф жезва. Капитализмдинбур я лугьузвай  гзаф уьлквейрани ахьтин мяденар, еке фабрикаяр, заводар фадлай национализироватнавайди я. Чи уьлкведа лагьайтIа, пере­строй­щик­ри, либералрини “демократри” социализмдин къазанмишунрилай хаш чIугуна. Тарихни кваз чIурукIа, къалпдиз къалуриз, кьулухъди эл­къуьр­на. Тарих­дин­­ ктабра­ни тапа­рар­­за­ва, къундармаяр тунва.

“Вири тарих авур инкар… Ксай кIвални авунва­ дар… Бес чахъ авай пак мурадар­ уьлуьм жедани?” — лу­гьуз­ва ватанперес шаирди. Таб? Тапарарни гьикьван хьурай? Халкь абурухъ агъазмач. Уьлкведиз вуч­на­ватIа, исятда гьи гьалда аватIа, вири­даз аквазва. Горбачева кьил кутур таб я, къени гьа “ем” гузва халкьдиз. Къиметар­ ву­чиз датIана хкажзавайди я лугьуз, халкьди наразивал къалурайла, лап вини кьиле авай вилик­-кьилик квайбуруни, Госдумадин бязи депутатрини “капитализм я ман!” лугьуда. Вучзава ихьтин вагь­ши капитализмдикай, халкьдин яшайиш хъсанар тийидай, гележегдихъ инанмишвал, гуьзел идея, мягькем руьгь амачир?!

“НетIери — набататар, муьрхъуь — ракь, тапарри руьгь неда. Тапархъанри чеб рекьиз-рекьизни тапарарда”, — кхьенай чIехи писатель А.П.Чехова.

Девирдин эйбежер шикилар сад-садан гуьгъуьналлаз чIуг­ваз­­ва, чIуру крар, гьахъсузвилер акваз, авторди:

…КIвалерилай кьакьан жезва паруяр.

…Къаравушар кьунва гьар са тIеквендал. Месикайни къведай хьиз я угърияр — тарашайди тараш хъувун мумкин я эхир…

(84-85-чинар)

Девирдин гьалариз, гьар са терефдиз фикир гайитIа, дугъриданни, публицистди къейдзавайвал, “пара жезва чи рекьерал бархунар”… (91-чин).

“Чна вуч тазва?” ктабда Мердали Жалилова девирдин гзаф пехирар, яргъияр тийиз, сад-кьве гафуналди, сад-кьве цIарцIелди дуьздал ийизва:

Амайд туш я куьгьне мектеб,

Куьгьне рахун, я куьгьне деб…

…Диплом гъизва сейфинавай,

ЕГЭ къари — Яга къари!

Жавандикай ухшар къвезмач жаванвилин.

Инадзава берекатриз яванвили.

Ав япава, югъ-йиф течиз, гьайванвилин,

Амайди хьиз туш хуьзмайди жуван вилив.

(140, 143-чинар)

Вуч тазва? Вуч тухузва? Ибур и фана дуьньядал къвез-хъфизвай вири инсанрин вилик акъваззавай суалар я. Садазни икI ая, акI ая лугьуз, теклифар гуз, меслятар къалуриз жедач. Гьарма сад вичин кьисметдин, намусдин иеси я. Са жув патал ваъ, халкь патал яшамиш хьун, жувалай гуьгъуьниз  хъсан гел тадай крар авун, дустарал — рикI, абуруз вафалу хьун хъсан я, гьелбетда. Тамаш и жигьетдай тек кьве цIарцIелдини гьикьван гзаф лагьанвачтIа шаирди:

Кьве дуст санал къе зи кIвализ илифна.

Шадвал пайиз, къуншийризни теклифна!..

Халкь, Ватан патал зегьмет чIугурбурун тIва­рар, са рахунни алач, инсанрин рикIера эбеди я. Месела, “Къизилверекьдиз ажеб хас тIвар я…” — кхьенва ктабдин автор­ди Лезгинцевакай.

Эгер вири фикирар, къейдер, веревирдер умуми­ламишайтIа, хкатзавай асул метлеб и кьве цIарцIик ква:

И дуьньядал вирибур я мугьманар.

Инсанвал я куьн хуьдайди, инсанар!..

Инсанди инсанвал квадарна хьи, мад са затIни амукьдач.

Са алава. Ктаб ачухзамазди, адан 2-чинин вини кьиляй кIелзава:

Им — зи веси, им — зи дуьа:

Саламат хуьх куьне дуьнья!..

Мерд  Али.

Ктабдиз ихьтин эпиграф гун дуьшуьшдин кар туш. Самбар яшар хьанвай шаирди — публицистди кIелзавай­буруз, гьакI гележегдин несилризни веси тунва. Дуьнья саламатдиз  хуьн патал, инсанри инсанвилин къанунралди  уьмуьр давамарун патал ктаб дуьа хьизни кьабулун лазим я.

Шаирди чаз хъсан чешне къалурнава: халкьдин руьгьдин къул, акьул  — камал, хайи чIал, адан девлетар вири жуьрейрин хазинайрилай артух тирди. Ахьтин ирс хуьниз, давамаруниз чун, чан аламайбур, вири мажбур тирди аннамишиз тазва. Ингье авторди чаз тазвай асул веси ва ийизвай дуьа…

Япар авайдаз ван жеда…

Ш.Шихмурадов