(Эвел — 49-50-нумрайра)
Гьар гьи дуьшуьшда хьайитIани, чун а кардал шад я хьи, халичаяр гьасилунин гьерекат яваш еришринди ятIани, амма ам башламишнава. И вахтунда чна ягъалмиш тахьун ва гъалатIдин рекьяй фин тавун патал саналди кIвалахна кIанда. Чаз а кар кьетIендаказ къейд ийиз кIанзава хьи, сад лагьайди, чи проект умуми миллетдинди я. Адахъ тайин тир хуьруьхъ ва я райондихъ галаз са гьихьтин ятIани алакъа авач. Ам коммерциядинди туш ва адан мурад къазанжи къачунни туш. Им халкьдин проект я. Адан халкьдинвал квекай ибарат я?
Чна виринра тарсар гудай курсар (классар) тешкилун ва абур гамарин кьилин са тешкилатда сад авун фикирдиз къачунва. Герек вири месэлаяр (чирвилер гунин, халичаяр хурунин методикаяр гьялунин, технический шикилар яратмишунин, производстводин, гьазурнавай халичаяр маса гунин, выставкаяр ва презентацияр тешкилунин месэлайрай лезги гам храдайбуруз къаюмвалдай) лезги гам храдайбурун милли сад тир къурулушдик кваз вилик тухун.
И къурулушди, сифте нубатда, виринра виниз тир дережада сенят кIвачел ахкьулдунин, Кавказда гамар хурунин рекьяй квадарнавай кIвенкIвечивал хкунин, милли культурадин и сенятдин куьмекдалди дуьньяда лезги халкьдин кесерлувал хкажунин мурад эцигнава. Ахпа жуван милли бренддик, конкуренциядиз жаваб гуз жедай гамарин продукция бинедиз къачуна, халичайрин коммерция вилик тухуда. Анжах гьа и жуьреда чаз квадарнавай сенят кIвачел ахкьулддай ва вири сагълам яратмишунрин халкьдин къуватриз уьмуьр хгудай мумкинвал жеда. Са къазанжийриз фикир гуникай хийир жедач.
Эгер вичихъ пулдин такьатар авай гьар са инсандиз, умуми кардиз куьмекдай гуьгьуьл авачиз, вичи-вичиз производство тешкилиз кIан хьайитIа, месэладив комплекснидаказ ва пешекарвилелди эгечI тавунмаз гъиле кьунвай кардихъ агалкьун жедач. Са пуларивайни буш чкадал гам хурунин сенят кIвачел ахкьулдунин ва вилик тухунин карда куьмек гуз жедач. И кар патал гам храдай устадар, и сенят несилрилай несилралди фин, кардиз авай итиж, бажарагъ, чирвилер ва пешекарвилин тежриба герек я.
Кьилинди ам я хьи, гамар хурунин сенятдал рикI тахьайтIа, кар чкадилай юзадач. Гьавиляй проект кьилиз акъудун патал, вич гьикьван важиблу ятIани, пул и карда кьилинди туш. КIанзавайди и сенятдал рикI алай инсанар я. Абурувай проектда саналди кIвалахиз, чирвилер гуз, милли нехишар регистрация ийиз жеда. Эгер ихьтин инсанар тахьайтIа, арадал са затIни къведач. Ихьтин проектда сифте чкадал бажарагъ, тежриба, пешекарвал ала — милли сергьятра гамар хурун гележегда кIвачел ахкьулдунин пуд “кит”.
Анжах идалай кьулухъ инвестор ва финансар важиблу я. Гьавиляй, гьуьрметлу лезги ватанперес карчиярни финансистар, чна квез пешекар гамар хурунин проектдин меценатарвиле экъечIуниз эверзава. Чпихъ мумкинвилер авай вирибуру жуван халкьдиз куьмек це! Къазанжияр патал ваъ, миллетдин сеняткарвал кIва-чел ахкьулдун патал. Ида квез къазанжияр къачунилай хейлин гзаф хийир гуда. Чна вири районриз лезги гамар хурун кIвачел ахкьулдунин умуми миллетдин проектда иштиракуниз эвер гузва. Чун, сад тир къуват хьана, саналди вилик фена кIанда. Проект ашкъи авай вирибурувай иштирак ийиз жедай ачухди я.
Чна винидихъ къейд авурвал, сифте кам аялриз ва жаванриз чирвилер гун я. И кар патал махсус пособияр, ктабар ва онлайн видеотарсар герек я, яни — тамам пешекарвилелди чирвилер гудай программа. Вирибурувай цехриз къвез, устадри гамар храдай жуьредиз килигиз жедач. Шегьерра, поселокра, хуьрера авай гзаф аялар ихьтин мумкинвилерикай магьрум я. Идахъ галаз санал, виринра гамар хурун машгьурун герек я. Адан къиметлувилин ва чи уьмуьрда гереквилин кар экономикадин менфятлувиле ава. Маса тереф: юридический гьазурвал, халкьдин сенятар хуьн ва вилик тухун патал федеральный ва республикадин вири законар савадлудаказ ишлемишун.
Са шумуд гаф производстводин гьа-къиндайни лугьун. Чна, советрин девирдив гекъигайла, эсиллагь маса производстводин къурулуш фикирдиз къачузва. Жуван хсуси рехъ кьун патал за гьар жуьре уьлквейрин гамар хурунин производствода дуьньядин тежриба дериндай чирзава. Тежриба гьам экономикадин, гьамни идеологиядин кIвалахриз талукь я. Чешне яз чна Иранда авай хизанрин цехрин, яни екебур тушир производствойрин сетрин тежриба къачун кьетIна. Инра са тухумдин векилри кIвалахзава. Виридахъ чпин везифаяр ава, абур вири кIвалахзавайбурун арада дуьм-дуьздаказ пайнава. Аялриз лап гъвечIи яшдилай эгечIна сенятдин чирвилер гузва. Саки вири чпин кIвалахдал ашукь я. Технологияни еридин рекьяй масад я. Абуру гамар лап тIимил алатрин кьадар ишлемишуналди гъилелди гьазурнавай ва тIебии ранг янавай гамунин гъаларал хразва. Фабрикайри гьасилнавай гамунин гъалар гъилелди гьазурнавайбурулай тафаватлу жезва.
Сифте чна гьазур ва чпиз ранг янавай гамунин гъалар Ирандай маса къачуна гъида. Гьа са вахтунда сар гьялунин ва гамунин гъалар гъилелди гьазурунин рекьяй цехар яратмишун фикирдиз къачунва. И кIвалахар кIвале кьилиз акъудайтIани жеда. Месела, гъалар кIвале гъилелди гьазурна, абур цехдиз вахкудай мумкинвал ава. Гьа икI, сенятдиз гьар жуьре яшара авай агьалиярни желбиз жеда. Гележегда чна гъалар рангарал вегьинин кIвалахар гъиле кьада. И кар патал чпихъ гъалар куьпдик кутадай алакьунар авай жуван химикар-технологар гьазурна кIанда. И жуьредин материал за бес кьадарда кIватIнава.
Аквазвайвал, проект вири терефрай гьайбатлуди я. Чна адал кIвалахиз кьве йис хьанва, и кар давам жезва. Алай вахтунда проектдин асул кIалуб гьазур я. Чаз идан нетижада вуч къачуз кIанзаватIа чида. Амай вири крар гьалариз килигна дегиш хьун мумкин я. Чун умудлу я хьи, гележегда чна и проект РД-дин халкьдин сенятрин комитетдиз килигун патал рекье твада.
За и макъалада чи проектдин гьакъиндай куьрелди суьгьбетна. Эгер итиж арадал атайтIа, чна ам мадни гегьеншдиз ачухарда. Са гьихьтин ятIани районра, хуьрера и проектда иштиракиз гуьгьуьл авайбур ва абурухъ теклифар аваз хьайитIа, чун вирибур патал ачух я ва абуру лагьай гафар бинедиз къачуз, инсанриз яб гуз гьазур я. Чаз вирибур чи кьатIунрик дегишвилер кутун гереквилин гъавурда тваз кIанзава. Чун гьар са кIвализ саламатвал гъизвай гзаф гуьрчег адетрин сенят арадал хкунин чарасузвилин гъавурда акьуна кIанзава. Кьилинди ам я хьи, и вахтунилай чи лезги культура арадал хтунин кIвалах башламишда. Чна гьелелиг анжах гамар хурунал фикир желбзава. ГьикI лагьайтIа, гамар хурун чи халкьдин кьилел алай вичин жуьредин таж я.
Лезгияр вири дуьньяда неинки алимралди ва камаллу инсанралди, карчийралди ва спортсменралди, гьакI вичин халичайралдини гзаф машгьур я. Гьа лезги халичайри чи халкь вири дуьньяда машгьурна. Им, гьакъикъатдани, чи сифте сенят ва халкьдин культура я. Ша чна ам вири къуватралди арадал хкин.
Шерибан Пашаева,
тарихчи
