Ханбике Наврузовадин — 100 йис

1941-йисан 22-июндин экуьнахъ Гитлеран Германиядин кьушунар хабарсуз Советрин Союздин сергьятдилай элячIна ва чи уьлкведин мулкариз гьахьна. Цавай, чилелай ва гьуьле­рилай авур гьужумри Яру Армиядин частариз еке зиянар гана, гзаф самолетар, яракьар, сенгерар бар­батIна, шегьерар, хуьрер, кIвалер цIун ялаврин хура гьатна. Амма советрин халкьари ва Яру Армияди пехъи душмандин вилик усалвал къалурнач. Вири сад хьана, Ватан фашистрикай хуьз женгиниз къарагъна. Дагъларин уьлкведай фронтдиз 180 агъзурдалай виниз уьтквем рух­ваярни рушар фена. Абурун арада Докъузпара райондин Къаракуьре хуьряй тир комсомолка руш  Ханбике  Эмирсултановна  Наврузовани  авай.

Ам 1922-йисуз дидедиз хьана. Школа куьтягьай руш Дагъустандин Огни шегьердин шуьшедин заводдин училищедик экечIна. Анаг акьал­тIарай Ханбикеди заводда лаборанткавиле кIвалахиз гатIунна. Рушахъ муаллим хьунин мурад авай, гьавиляй ам са тIимил вахтундилай Дербентдин педагогвилин училищедик экечIна. Кьвед лагьай курсуниз акъатайла, дяве башламиш хьана. Гзаф кьадар комсомолри хьиз, Ханбикедини вич фронтдиз рекье тун тIалабна. Вич хьтин же­гьилрихъ галаз санал дагъви руш, ­Ватанди эвер гуналди душман кукIва­риз рекье гьатна.

Жегьилар эшелонда аваз Грозный ше­гьер­диз тухвана. Ина кардик ПВО-дин кьушунрин 88-дивизияда рушар связисткайрин курсарик кутуна. Савадлу, гъавурдик квай руш прожекторрин кьилдин 130-батальондин командирвиле тайинарна. Курсара рушариз телефондин шалманриз акьахиз, ­четин гьалара симер, шнурар чIугваз, абурун кьатI хьанвай чкаяр фад жагъуриз ва ку­кIур хъийиз­ чирна. Моздокда, Малгобекда, Первомайский станицада ва патарив гвай хуьрерани чи кьушунри фашистрин гьужумар алудзавай. Йифиз прожектористри душмандин самолетар жагъурзавай, зенитчикри абур язавай, телефонистри да­тIа­на алакъа хуьзвай.

Макъам пара четинди тир. Виридан сивера  Сталинград гаф авай. Душман чи уьлкведин машгьур ва зурба ше­гьердив агакьнавай. Яру Армиядин аскерри Сталинан тIвар алай шегьер хуьн патал зурба кье­гьалвилер къалурзавай. 1942-йисан юкьвара Ханбикеди къуллугъзавай — батальон Красноводск шегьердиз тухвана. ВикIегь руш Коммунистрин пар­тиядин членвилин кандидатвиле кьабулна. Сталинград кьун ­патал Гитлера вичин кьушунрин квайни квай дивизияр, частар желбнавай. Гьар са кIвал, куьче патал къизгъин женгер кьиле физвай. Югъ-къандавай тIимил жезвай частариз  куьмек яз уьлкведин гьар са пипIяй ­гуьгьуьллубур къвезвай. Абурун арада Наврузова Ханбикени авай. Ам Старая Дубровка хуьре авай частуниз акъатна.

Четинвилериз гьавадин шартIариз, я женгериз, я тупарин ягъунриз, бомбайризни килиг тавуна, фронтрин, частарин, дивизийрин, штабрин арада алакъа хуьн, квахьайтIа, тади гьалда арадал хкун связисткадин везифа тир. И месэладин гъавурда Ханбике хъсандиз авай. КIвачел чекмеяр алай, къуьнени датIана герек шейэрив ацIанвай чанта авай назик, амма жуьрэтлу дагъви руша низ чида гьикьван рекьер алцумнатIа, гьикьван кьар кIвачелай авунатIа. Дяведин рекьер, вацIарни уьленар, тепеярни тамар… Анрай викIегьви­лелди экъечIиз Ханбикеди командиррин тапшуругъар вахтунда кьилиз акъудзавай.

Сталинграддин фронтда дагъви рушал сифтегьан херни хьана. Ам ше­гьердин Красноармейский райондин 5467-нумрадин госпиталдиз аватна. Духтурри ам къутармишна, эрчIи гъилин са тIубни атIана. Адаз мад фронтда амукьдай ихтияр авачир. Амма руша кьетIивал къалурайла ам фронтдин патарив гвай оптический приборар ремонтдай частунин мастерскойда туна. Женгера гуьнгуьнай акъатнавай гзаф приборар ада ремонтна.

Сталинграддин патарив Яру Армиядин кьушунри душмандиз рикIелай тефидай ягъунар кьуна, агъзурралди фашистар есирда кьуна. Им гьар са ватан­эгьлидин, аскердин рикI шадардай, Гъалибвилик умудар кутадай вакъиа тир. Чи кьушунри хурук акатай немсер кьулухъ чIугуниз мажбурзавай. Советрин кьушунрихъ галаз Ханбикени Рагъ­акIидай патахъ физвай. Тулада пешекарвилин рекьяй нубатдин курсар куьтягьай технический къуллугъдин сержант Наврузова Волховдин фронтдиз ракъурна. Ада лишанчивилин 44-дивизиядин кар алай связистка яз женгерани иштиракна. Лезги таватдиз 1944-йисуз Ленинград шегьер гьалкъадай акъуд­дай ва ам фашистрикай азаддай югъни акуна. Душмандикай азаднавай Ленинград шегьерда Ханбике Эмирсултановнадив партийный билет вахканай. И вакъиа ам патал рикIелай тефидайди хьанай.

Советрин халкьдихъ, Яру Армиядихъ галаз душмандин хура акъвазай, Гъалибвал къазанмишун патал вичин чанни гьайиф татай дагъви руш хайи хуьруьз гъалибчи яз хтана. Къанни кьве йиса авай рушан хуру орденри, медалри безетмишнавай. Адан вилик вири уьмуьр кумай. Амма дяведин кьуд йисуз адаз гьикьван акуна! Гьихьтин крар авуна! Маса са шумуд уьмуьр патални бес жедайбур. Ам яшариз тамаш тавуна чIехи хьанвай. Рушан рикI лагьайтIа, мурадрив, гележегдикай фикиррив ацIанвай.

1945-йисан зулухъ Наврузова Ханбикедини фронтдай хтанвай кьегьал Амирагьмедов Эмирсултана чпин кьисметар сад авуна. Пара гуьзел мехъер къурмишнай абуру. Хуруяр Яру Гъед, Ватандин дяведин, Яру Пайдах орденри, цIудалай виниз медалри безетмишнавай чамни свас. ПIузаррал хъвер алай, шад, бахтавар гъалибчияр. Шумал буйдин, чинар хьтин тават Ханбике ва къагьриман хва Эмирсултан. Абуруз тамашдай вилер кIандай.

Ханбике вири уьмуьрда гьа шумал, пIу­заррал хъвер алай дишегьли яз амукьна. Дя­ведин шабагьрал ислягь зегьметдинбурни алава хъхьана. Хейлин йисар Ханбике Нав­рузовади педагогвилин, партиядинни советрин идарайра кIвала­хуниз серфна. Ада кьилин образование къачуна, Ростовда кьилин партшколадани кIелунар давамарна. Школадин директор тирлани, райкомдин секретарвилин везифаяр тамамардайлани, ам датIана инсанрин юкьва хьана, районэгьлийрин патай ада еке гьуьрмет къазанмишна. Гьихьтин везифаяр хиве тунатIани, Ханбике Наврузовади абур лайихлувилелди кьилиз акъуд­на, халкьдиз Вафалудаказ къуллугъна, инсанриз вичелай алакьдай кьван хъсанвилер авуна. 2008-йисуз Докъузпара райондин админист­рацияди махсус къарар акъудуналди, Усугъчайдин кьилин куьчедиз Ханбике Эмирсултановнадин тIвар гана.

Гарагърин хуьряй тир Эмирсултан Амирагьмедовни муаллим тир. 1941-йисан сифте­ кьилерай адаз Яру Армиядин частара къуллугъиз эвер гана. Дагъви Ленинграддин областдиз акъат­на. Частуна дяведикай, Гитлер ихтибар тежедай кас тирдакай чинебан ихтилатар ийидай, амма Гитлера икьван фад дяведик цIай кутада лагьана садани фикирнавачир.

Советрин Союздал вегьей гьа сифте йи­къарилай гвардиядин старший сержантди, взводдин командирди къизгъин женгера иштиракна. Ада маса аскеррихъ галаз санал Архангельск, Мурманск, Ленинград душмандикай хвена. Ленинград душмандикай азад ийидай женгерани ада уьтквемвал къалурна. Амирагьмедоваз Норвегиядин Кеферпадни азад ийидай югъ акуна. Дивизиондин комсорг тир ада къагьриманвилелди, хсуси чешнедалди аскерар  руьгьламишна.

Эмирсултан орденриз, медалриз лайихлу хьана. Адаз  Верховный Главнокомандующий И.Сталинан патай чухсагъулар малумарна.

Женгера, зегьметда Ханбике Эмирсултановнадин агалкьунар несилар патал чешне я. Уьлкве лап кIеве гьатнавай макъамда дагъви рухвайрини рушари вири дуьньядин вилик дагъустанвийрин лап хъсан ерияр ачухна: уьтквемвал, дирибашвал, Ватандиз вафалувал.

Дидедиз хьайидалай инихъ 100 йис тамам жезвай Ханбике Наврузова рикIел хкун, лезги чилел гьахьтин уьтквем дишегьлияр хьайидакай лугьун чи буржи я. Абурун уьмуьр, крар игитвилинбур я. Ватандиз вафа­лувилелди къуллугъ авун абуру чпин кьи­лин­ буржи яз гьисабна. Къе, США кьилеваз РагъакIидай патан саки вири уьлквейрин нацистри  Украина яракьламишзавайла, махсус операция кьиле физвайла, Ханбике Наврузовадин, чи чIехи несилдин уьт­квем векилрин хьтин ерияр чаз лап герек я.

Нариман Ибрагьимов