Гафарин алемдай
Макъаладин кьил яз, халкьдин мисалда авай келимаяр терсеба ва я масакIа гуналди, заз лугьуз кIанзава: чи чIалахъ авай са бязи мумкинвилер, хсуси такьатар гзаф вахтара чна «кагьулвалуналди» гьисаба кьазвач. Къелемчийри. Идан судурар писбур жезвайди чаз аквазва, чна аннамишзава, амма… Гьелбетда, чIехи пай лезгийрин рахунрин чIал квез элкъвенватIа хълагьунин чарасузвал авач — им маса месэла я.
Инкариз тежедай делил я хьи, лезги кхьинра (ктабра, газетра, журналра) дуьшуьш жезвай гафарикай (урус чIалай чи чIалаз атанвайбурукай) хейлинбур эвездай мумкинвал чи чIалахъ ава. Гьатта чи чIалан хсуси уьлчмеяр туштIани, лезгибур хьиз фадлай чIала гьатнавай, чка кьунвай гафар кхьинра ишлемишун хъсан я. Ихьтин фикир бязи алимри фадлай тестикьарнава.
Инал заз эхиримжи вахтара лезги кхьинра гьалтай са бязи гафар (кIалубар) мисал патал гъиз кIанзава: доход, солист, предприниматель, контракт, гражданин, распределенидалди, объединение, отказна, сообщество, статус, предприятие, продукт, продукция, палатка, нацист, руководство, мастер, революция, мастерская, агитатор, пропаганда, комплекснидаказ, экспорт авун, организация, транспорт, общество, общественный, водовод, водопровод, культурный, контроль, контролер, зона…
Хайи чIал вилик финикай, тухуникай ихтилатдайла, зурба алим, лезги чIалан са шумуд гафаргандин автор Агьмедулагь Гуьлмегьамедова и кар къалурдай са шумуд «шагьид» ава лагьанай: гафарин кьадар артух хьун, гафарин кьадар артухардай такьатар арадиз атун, чIалан синтаксис гегьенш ва цIалцIам хьун.
Алимди къейднавай кьвед лагьай «шагьид» иллаки бегьер гуз жедайди я. Ада «Самур» журналдин 2002-йисан саналди акъуднавай 2-3-нумрадиз акъатнавай «Лезги чIал: фейи рехъ, авай гьал» макъалада кхьенвай са фикир лап важиблуди, къелемчийри жезмай кьван амал авун герек тирди я лугьуз жеда: «ЧIал инсандин агъа туш. Акси яз, ам инсандин алатрикай сад я, ам инсандин зигьиндиз муьтIуьгъариз жезвайди я. ГьакI хьайила, зигьиндиз са кIус гуж тагунин нетижа яз чи алимрин ктабра, макъалайра маса чIалан кьилдин гафар ваъ, тамам ибараяр гьалтзава. Гьа икI гафар лугьудай чкадал са алимди лексические единицы, муькуьда — тайин месэлаяр ваъ, конкретный моментар, пуд лагьайда асул манадин чкадал урус чIалан мягькем ибара альфа ва омега кхьизва».
ТIвар кьунвай макъалада алимди урус гафар эвезиз жезвай, амма чна гзаф дуьшуьшра фикир тагузвай мисалар гъанва: аренда – кири, арендатор – киричи, экономия – кьенятвал, экономика – кьенятлух…
Суффиксарни префиксар гафарин кьадар артухардай лап важиблу, кар алай такьатар я. Вучиз чна жуьрэтлудаказ хийир къачудач ихьтин мумкинвилерикай?! Къейд ийин хьи, эхиримжи йисара чапдай акъатнавай М.Бабаханован гафарган гьа ихьтин такьатрин куьмекдалди арадиз атанвай хейлин гафаралди тафаватлу я. Шак алачиз, и рехъ мадни давамариз жедайди, гзаф хийирлуди я. Им анжах писателрилай, шаиррилай, мухбиррилай алакьдай, мадни дуьз лагьайтIа, гьабурун везифайрик акатзавай кар я.
Инал чна бязи суффиксрин куьмекдалди туькIуьр хьанвай гафар чи къелемчийри ишлемишнавай мисалриз фикир гун:
«Колхоздин кьил Али-Буба, / Гьисабдар бей Жаферан хва». (А. Фатагьов, Зарбачи Гьасан).
«Бес ам адан куьмекдар, масадбуру лугьудайвал, «къуватлу итим» туширни». (Н.Мирзоев, Кисай муьгьуьббат).
«Ана са кьве кIуртухъанди кьил хкажнавалда». (А. Искендеров, Самур).
«Дуьз лагьайтIа, икьван гагьди ам заз чаплахъан тирди чизвайди тушир». (Гь. Гьамзатов, Квахьай кенеф).
«Итимрайни, хиве кьан за, гьуьжетбаз, / Бед хесетар, серт амални акъатда». (Ч. Касбуба, Зи сафа, шифа).
К. Ферзалиев
