(Эвел — 20-нумрада)
Мердали Жалилован — 80 йис
(Яратмишунрикай куьруь къейдер)
Устаддин публицистикадин кьетIенвал ада гузвай суалар я, абурун кьадар авач. Гзаф суалриз ада жавабар жагъурзава, хейлин суалра жавабарни гьа чпе ава, яни абур риторикадинбур я.
Адан публицисткада и хилез талукь вири жанрияр — очеркар, веревирдер, эссеяр, фельетонар ава.
Мердали Жалилован-публицистдин эвер “РикIерал пас акъулдмир!”, “Къайгъусуз-къадирсуз жемир!” я.
Адан публицистикадин лап хъсан чешнеяр “Веревирдер” ктабда гьатнава. Абурукай са кьадарбуру Москвада акъатнавай Урусатдин халкьарин художественный публицистикадин эсеррикай ибарат тир чIехи антологияда чка кьунва. И ктабдин лезги паюниз талукь ва виче лезгийрин публицистикадин тарихдикай ихтилатзавай сифте гафни кхьенвайди Мердали Жалилов я.
Адан къелемдикай хкатнавай ва публицистикадин къайдайралди кхьенвай “Шарвилидин экуь руьгь” ктабни кьетIенди хьанва. Ина чи къагьриманвилин эпосди ва адан кьилин игитди чи тарихда ва къенин уьмуьрда чIехи ва важиблу чка кьуникай, халкьди вичин халкьвал хуьникай кхьенвай хци эссеяр, макъалаяр, ахтармишунар гьатнава.
Мердали Жалилован зурба алахъунар себеб яз арадал атанвай “Асирдин рехъ” ктабни чIехи метлеб авайди я. Ана “Лезги газетдин” тарихдикай, лезги журналистика, публицистика гьикI арадал атанатIа ва гьикI къуватда гьатна, виликди фенатIа, чи милли журналистрикайни публицистрикай гегьеншдиз ва кIелзавайбур алакьардай жуьреда кхьенва.
Критика
Критика чи эдебиятда лап кьери, кичIез-регъуьз пайда жез, хъендик хъфизвай хел я. Гзаф герек ва важиблу и жанр яцIу авуник хев кутаз кIани авторар чи арада лап тIимил ава. Кьилди са гьа и рекье кIвалахзавайбур ади авач. Аквар гьалда, чапдай акъатзавай художественный ва эдебиятдин маса хилериз талукь эсерриз къимет гун, абурун пис-хъсан терефар, абура гьалтзавай цIийивилерни чпиз рехъ тагана кIани нукьсанар гьибур ятIа къалурун са акьван регьят кар туш. Садалай алакьзавач, муькуьдаз авай гаф лугьуз, зайиф эсер кхьенвай касдин гуьгьуьл хаз кIанзавач. Хъипрен позициядал акъвазун келледин саламатвал яз аквазва: “Заз гафар гзаф чидайди я, рахайтIа, сивиз яд физ кичIеда”.
Амма вири авайвал лугьун герек я. ТахьайтIа, эдебият гьа са чкадал чархар ягъиз, гижи-харчи жеда.
Критика ва критикар кьит хьун себеб яз, гьикьван хъсан авторарни эсерар кIелзавайбуруз чир тахьана, алатна фена, гьа са вахтунда гьикьванбур тупIал “критикрин” кьуру тарифри цавуз акъудна! Идакай эдебиятдиз са хийирни, кIелзавайбуруз са кфетни хьанач.
И карди Мердали Жалилован хци рикIик къалабулух кутун тавуна тазвач. И жавабдар хел галачиз, адаз эдебият уьлендиз элкъведайди чизва. Гьавиляй ада вичин яратмишунрин рекье чи эдебиятдин тарихда хьайи лап хъсан эсеррикай икьван гагьда гзафбуру кьатIун тавуна амукьай а ивиррин терефарни лишанар, магьир ишараярни яржар экуьнал ахкъудзавай къиметлу макъалаяр-ахтармишунар тIимил кхьенач. Чи аямда акъатзавай гзаф ктабриз пешекарди хьиз къимет гузвай рецензиярни веревирдер кIелзавайбурув агакьарна. Адан къелемдикай са лезгийрин ваъ, Дагъустандин муькуь халкьарин эдебиятрин зурба векилрин яратмишунрикай къиметлу ва критикадин везифайрин жигьетдай халисан филологдин дережада аваз кхьенвай суьретарни хкатнава.
Алакь тийиз ва чпиз эдебиятдин эсерар кхьидай пай тIебиатди таганваз, амма, уф-цIуф акьалтна, кхьизвай ва чпи кхьей шудургъаяр чап ийиз алахъзавай, абуруз чIехи къимет це лугьуз, эмирарни гузвай, чап тавурла, къургъарни гудай бязи тупIал чIаларбанрикайни Мердали Жалилова “Лезги газетдиз” хци мурцар алай макъалаяр гзаф кхьена. И жигьетдай Мердали Жалилов авай сад я лагьайтIани жеда. Багъ кутурла, ам бегьердал гъидай багъманчияр хьиз, ам хуьдай къаравуларни хьун герек я.
Мердали Жалилован критикадин макъалаярни, эссеярни веревирдер адан “Гафунин майданар” ктабда гьатнава. Аник акат тавунвай хейлин затIар ама, гьабурни кьилдин ктаб яз акъудунин лазимвал ава.
Таржумаяр
Ам вучтин шаир ва гьикаятчи хьурай вичин къелем маса чIалан устадрин жавагьирар жуван чIалалди рахаз тунив лигимар тийидай?
Таржумаяр авун — им таржумачиди са жува жув ахтармишун, са вичин алакьунар къалурун туш, им, маса чIалара хьиз, жуван чIалани магьир мумкинвилер авайди къалурун ва я, ахьтин мумкинвилер авачтIа, абур жуван чIалазни гъун я. Халисан ва устадвилелди авунвай таржумайри абур гьи чIалал авунватIа, гьа чIални, гьа чIалалди авай эдебиятни девлетлу ийизва. И жигьетдай къачурла, Мердали Жалилова чи эдебият гзаф таржумайралдини гур авуна.
Ингье ада Эминанни Сулейманан чIалалди чпин шиирарни поэмаяр магьирдиз рахурай авторар: А.С.Пушкин, Г.Гейне, Т.Шевченко, М.Е.Салтыков-Щедрин, А.П.Чехов, В.В.Маяковский, К.И. Чуковский, В.Высоцкий, С.Капутикян, Дагъустандин шаирар — Гь.ЦIадаса, Р.Гьамзатов, Ф.Алиева, М.Абасил, С.Рабаданов, А.Аджиев, Аткъай, Ю.Хаппалаев, М.Митаров, М.Дадашев ва гзаф масабур.
И ва маса шаирринни гьикаятчийрин лап хъсан эсеррин вижевай таржумаяр Мердали Жалилован “Руьгьдин муькъвер” тIвар алай чIехи ктабда гьатнава.
Мердали Жалиловакай вичикайни гзаф ксари — алимри, писателри, кIелзавайбуру чпин макъалаярни, веревирдерни фикирар кхьенва, адан ктабриз, абурун метлеблувилиз, автордин бажарагъдин кьетIенвилериз къимет ганва. Хейлин къейдер “Мерд Али Жалилов къелемчийрин кхьинра” ктабда гьатнава. (Махачкъала, “Мавел”, 2016-йис)
Алим Гьажи Гашарова вичин “Лезги эдебиятдин тарих” ктабда (Махачкъала, ДКИ, 2011-йис) Мердали Жалилован яратмишунрин суьрет къалурзавай чIехи очерк кхьенва.
Алим ва Дагъустандин халкьдин писатель Гьаким Къурбана чи шаирдин яратмишунриз кьилдин ктаб бахшнава. “Мерд Алидин мани” (Махачкъала, “Мавел”, 2004-йис)
Лезги аялриз дидед чIаланни эдебиятдин тарсар гузвай тежрибалу муаллим Сегьерханум Османовади “Школада Мердали Жалилован “Бубадин шинель” поэма чирун” тIвар алаз махсус ктаб акъуднава. (“Новый Кавказ” — “Кюринские зори”, 2021-й.).
Юбилейсан
КIелзавайбуру “юбилейсан” вуч гаф я лугьунни мумкин я.
Гьар гъилера са нин ятIани “гирде яшдикай” рахадайла, заз юбилей гафунай “абулейсан” ван къведа. Абулейсан гатфарин баркаван марф я, адахъ берекат галайди яз гьисабда. Майдин вацра дидедиз хьайи чи юбилярдиз вичин уьмуьрдин эвелда и чилел дидедин лайлайрихъ галаз сифте яз ван хьайиди гатфарин марфар тирвиляй за инал “юбилей” ва “абулейсан” гафарикай “юбилейсан” авунва. Гьар са юбилейни жуван руьгьдинни гъилин зегьметри арадал гъанвай берекатрин нетижаяр кьадай вяде я.
Алай йисуз чи агъсакъалдин, чIехи аманевидин, амадагдин, тамададин, муаллимдин 80 йис жезва. Им хура шаирдин рикI кузвай кас патал са акьван гзаф вахт туштIани, са гьихьтин ятIани нетижаяр кьадай, жуван берекатар кIватIдай, агуддай бере хьиз кьабулиз жедай рекъем я.
И вакъиа къейд авун яз, шаирди вичин вири поэмаярни эхиримжи йисара кхьенвай шиирар кьилдин ктаб яз чап авун кьетIна. ТIварни “Сергьятдал” я.
И ктабдихъ чIехи метлеб ава. Ам гьакI акатайвал арадал атанвайди туш. Вичин чIехи ва уьмуьрдин кар алай, гзаф вахтара тIал алай месэлайриз бахшнавай поэмаяр са жилдина кIватIуналди, автордиз къенин девирда, инсаниятдин Къени ва ЧIуру къуватар сада сад терг авун патал къизгъин женгина гьатнавайла, шаирдиз вичин иллаки жегьил вахтара кхьенвай “Сергьятдал” ва “Фу” хьтин поэмайрин гереквал къе мад артух хьанвайди акуна.
И поэмайрин давам хьун яз, чи йикъара шаирди “Бубадин шинель” поэмани кхьена. Ана къарагъарнавай месэлаяр генани чIехибур я.
И эсер вичиз гьеле тамамдиз къимет таганвай, амма виче гьам художественный, гьамни тарихдин жигьетдай гзаф кесерлу сирер авай ивир я.
Къенин девирда дуьньяда авай чIулав къуватар ва чебни, Россиядал леке гъиз, и зурба уьлкведин дережани таъсиб агъузариз кIанзавайбур, Ватандин ЧIехи дяве ва адан нетижаяр виляй вегьиз, тарихдай терг ийиз, инсанвилизни ягь-намусдиз кIур гайи хаинар игитвилин дережайриз акъудиз алахънавайди эхиримжи вахтара тайин хьанвай кар я. Намусни ягь авай я са инсандивай, я са кьилдин уьлкведивай ихьтин фашалвилелайни миханнатвилелай элячIна физ жедайди туш. Чи лезги шаирдивайни чIулав къуватрин ихьтин утанмазвал эхиз хьанач. Ада вичин поэма кхьена. ГьикI лагьайтIа, ам халисан шаир я.
“Бубадин шинелдин” “хвал” мад пуд поэмади давамарзава.
Жегьил вахтара кхьей ва вичел чи йикъарани цIийи кьилелай кIвалах хъувур “Мешебегидин мани” поэмани кьетIенди я. И эсер бандитрин есирвиляй жегьил хизан ахкъудун патал вич залукда акъвазай ва ам азад авур, вагьшийрин вилик ажуз тахьай, вичин ягьдинни намусдин кьакьанвал къалурай, ажалдин хуруз физ кичIе тахьай кIириви хва, мешебеги, Россиядин Игит Батманов Зейнудинан экуь руьгьдиз бахшнава.
“Чеперин гъед” поэма 2022-йисан февралдилай инихъ Украинада кьиле физвай вакъиайра, тарих чпиз кIандайвал кхьин хъийиз кIанзавай нацистрихъ галаз физвай женгера кьегьалвал къалурна, Россиядин Игит хьанвай лезги хва, чепиви Энвер Набиеваз бахшнава. Авторди лугьузвайвал, и эсерда “Игитдин уьмуьрдай гьакъикъи делилрихъ галаз санал художественный фантазиядикай, крар, гьерекатар жанлуз къалурдай гафарин алемдикай гегьеншдиз менфят къачунва, эпикадизни лирикадиз хас лишанар сахламишнава. Игитдин таъсирлу къамат кIелдайбуруз гзаф терефрихъай раиж авунин къаст вилик эцигнава”.
Игитрин къаматар гузвай эсеррин жергедик “Артур” поэмани акатзава.
И эсерни гьакъикъатда хьайи вакъиайриз, гьакъикъи игитдиз бахшнавайди я. Ам шаирдин хуьруьнви, ФСБ-дин жегьил капитан, вичин чандилайни гъил къачуна, инсанар мусибатдикай — чеб инсанар яз, чпихъ инсанвилин са лишанни амачир, буьркьвеба душманри илитIнавай мусибатдикай хуьн патал вичин адетдин къуллугъ кьилиз акъудай, чи уьмуьрда кьегьалвални, итимвални, инсанвални, ягь-намусни амайди ва амукьун лазим тирди къалурай миграгъви Артур Бабаевакай я.
Санлай къачурла, Мердали Жалилован вири поэмайрин кьилин лейтмотив ислягь юкъузни, дяведин чIавузни Ватандин къайгъуда хьунухь, тарихдин тарсарни уламар, чи бубайри ва чи игитри Ватандин аслу туширвални абадвал хуьн патал чIугур зегьметар рикIелай алуд тавуникай я.
И поэмаяр вири санал кIватIнавайла, абур эпикадин са зурба эсер хьиз кьабулиз жеда, абуру битав къагьриман эпосди хьиз ванзава. Гьардахъ вичин кьилин игитар аватIани, абура, санлай къачурла, халкьдин къагьриманвилин къамат арадал къвезва, ам чан алаз, руьгь ва дамах кутаз вилик акъваззава, рикIе гьатзава.
ИкI тирди кIелдайбуруни кьатIудайдал шак алач.
Юбилярдикай жуван веревирдер адаз бахшнавай шиирдалди куьтягьзава.
Чи Мердали Жалилова
Гаф кхьидач тегьне къведай.
Адахъ агъзур делил ава
Дережайра вине жедай.
Халкьдин дердер чимна хура,
Жагъурзава гафар алван,
Гимишдин кьуд симна хура,
Лугьуз абур жедайвал ван.
Алукьнавай вахтар залан
Зидвилерин чIавар хьанва.
Заманадин гъутар залан
Галукьиз, чи лувар ханва.
Мердалиди умуд гузва,
Гьахъ майдандал хкиз цIарцIив.
Гагь-гагь хъилен барут кузва,
РикIер хци хъийиз цIарцIив.
Гагь дуьа, гагь сагълугъ ала
Тик къелемдин кIуфал хци.
“Ягьдиз, Халкьдиз къуллугъ ая!” —
Гаф я чIалан Кьегьал Хцин.
Илгьамдин шив, пурар алаз,
Машмаш тарцив гьазурди я,
Герек чIавуз, лувар къугъваз,
Ирид цавар атIурди я.
Арбен Къардаш,
Дагъустандин халкьдин шаир
