Милли музыкадин тарихдай
Мацарин хуьр Ахцегь районда куьгьнебурукай сад я. Анай тIвар-ван авай гзаф ксар акъатна. Абурун жергеда Маца Шариф, Мазали Али хьтин шариатдин ва шииратдин зурба векиларни ава.
Пачагьдин девирда хейлин мацавияр Азербайжандин Исмаиллы, Кьудкъашен, Варташен, Шеки районриз акъатна. Кар анал ала хьи, дагъда ийидай кар-кеспи тахьайла, хъуьтIуьн варцара мацавияр, чпиз кепек-шигьи къазанмишиз, гьа патаз фидай. Абурукай хейлинбур фейи чкайра амукьна. Гила лагьайтIа, Азербайжан Республикада, винидихъ тIварар кьунвай районра мацавийрикай арадал атанвай тамам хуьрер ава.
Мацавийрикай хейлин риваятарни ама. Месела, тарихдай малум тирвал Шекидин ханди а патаз фена кIвалахзавай лезгийриз югъ тагуз хьана. Яни авур кIвалахдай гьакъи гузвачир. И кардикай Маца Шерифаз хабар хьана. Ам зурба буй, пагьливандин суй авай кьегьал итим тир лугьуда. Лезгийрин тереф хуьн патал ада Шекидиз са шумудра сиягьатна. ИкI, ам Шекидин хандин патавни фена. Ханди лагьанвай, ни вичин патав “бунтчи” Маца Шериф гъайитIа, гьадаз са пут къизилар гуда. И кардикай ван хьайи Маца Шериф вич хандин патав, адан тавханадиз фена. Ада хандивай хабар кьуна, эгер Маца Шериф ви патав гъайитIа, гудани заз хиве кьунвай пут къизилар?
Ханди и хабар хушдиз кьабулна. Маца Шерифа, кIусни кичIе тушиз, лагьана: “Ингье зун — Маца Шериф ви вилик ква!”
Хандин ийир-тийир квахьна, хиве кьур къизилар гана, Маца Шериф Лезгистандиз рекье хтунай. Лугьузвайвал, и дуьшуьшдилай кьулухъ хандивай лезгийрик хуькуьриз хъхьаначир.
Азербайжанда машгьур маса лезгийрикай сад тIвар-ван авай композитор Уьзеир Гьажибегов я. Лугьунриз ва архивра амай бязи документризни килигна, а кар тестикьариз жеда хьи, Уьзеиран чIехи бубаяр 1860-йисара Мацарин хуьряй Азербайжандин Шуьше уезддиз куьч хьайибур я.
Уьзеиран стха Жейхун Гьажибегова вичин тIварцIихъ ата-бубайрин гьуьрметдай “Дагъустани” гаф акалзавай.
Уьзеир Гьажибегов 1885-йисан 18-сентябрдиз Шуьше уезддин Агъжабеди поселокда а чIаван кIел-кхьин авай писарь (секретарь) Абдулгьуьсейн Гьажибегованни тIвар-ван авай сихил Аливердибеговрин руш Ширин-хануман хизанда хьана. Лагьана кIанда, ихьтин тIварар чи Кьиблепатан Дагъустанда машгьурбур я. Уьзеирахъ пуд стхани кьве вах авай.
Уьзеир хайидалай кьулухъ Гьажибеговрин хизан Шуьше шегьердиз куьч хьана. Ина гележегдин композитордин кьисметни арадал атана.
Лугьунриз килигна, композитордин буба а чIавуз Азербайжанда машгьур шаир ва общественный деятель, Къарабахдин хандин руш Натаванан хсуси секретарь тир. Натаванан машгьурвили Уьзеиразни таъсир тавуна тунач.
Идалайни алава, композитордин чIехи бубани Натаван некIедин стхани вах тир. И кардини Уьзеираз машгьур музыкантрин тешкилатриз рехъ ачухна.
Аялзамаз Уьзеира Азербайжандин музыкантривай — устадривай жуьреба-жуьре алатрал къугъваз ва манияр лугьуз чирна. Сифте медресада ва урусринни татаррин кьве йисан школада чирвилер къачур Уьзеира Гори шегьерда учителрин семинарийни куьтягьна. Гьана ам алай аямда машгьур манидар Муслим Магамаеван чIехи буба гьа и тIвар алай Муслим Магамаевахъ галаз таниш хьана.
1909-йисуз Уьзеир Гьажибегов гьа чIавуз машгьур тир Терегуловрин сихилдай тир Малейке — ханумал эвленмиш хьана. Малейкедин са вах Муслим Магамаеван уьмуьрдин юлдаш тир. Ихьтин мукьва-кьиливилерини Уьзеир Гьажибегован алакьунриз ва музыкадин рекьяй виликди финиз таъсирна. Кьилин образование къачурдалай кьулухъ Гьажибегов вичин паб ва дидени галаз Баку шегьерда яшамиш хьана.
Уьзеиран чна винидихъ тIвар кьунвай стха Жейхун революциядин вахтунда Азербайжандай Франциядиз фена. Октябрдин революциядилай гуьгъуьниз СССР-да машгьур хьайи композитор Уьзеира Францияда авай вичин стхадихъ галаз алакъа атIанвачир. ИкI, Уьзеир неинки Шаркь патан музыкадиз, гьакI Европадин музыкадизни мукьва хьана. Гьавиляй адан эсерра гьам Азербайжандин халкьдин музыкадин, гьамни Европадин халкьарин музыкадин элементар санал алаз гьалтзава.
Гьа ихьтин тежриба аваз ада 1908-йисуз вичин сад лагьай опера “Лейли ва Межнун” кхьена. Адалай кьулухъ композитордин гъиликай “Шейх Санан” опера (1909-йис), 1910-1915-йисара “Рустам ва Зураб”, “Шагьаббас ва Хуршид Бану”, “Эсли ва Керем”, “Гьарун ва Лейли” операяр хкатна. Виридалайни вини дережадинди яз “Кёрогъли” опера гьисабзава,ам композиторди 1936-йисуз кхьена. И эсердай композитордиз 1941-йисуз Сталинан премия гана.
Санлай къачурла, Уьзеир Гьажибегова 7 опера ва 3 оперетта кхьена.
1918-йисуз композиторди Азербайжандин гимндин гьава теснифна. Анжах 1920-йисалай 1991-йисалди а гимн тамамарзавачир. ГьикI хьи, Азербайжан Республика СССР-дин са пай тир.
1930-йисуз Азербайжанда Советрин власть тестикь хьана цIуд йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз Уьзеира Азербайжандин цIийи гимн арадал гъана ва ам гьа йисуз тамамарни авуна.
1991-йисалай, Азербайжан Республика СССР-дикай хкечIайдалай кьулухъ, Уьзеир Гьажибегова кхьей куьгьне гимн мад сеферда Азербайжандин государстводин гимн яз тамамарзава.
Уьзеир Гьажибеговаз 1938-йисуз музыкадин рекье къазанмишнавай агалкьунрай Ленинан орден ва СССР-дин халкьдин артиствилин тIвар гана. Гьа йисуз ам коммунистрин партиядин жергейризни кьабулна, вичихъ гьатта кандидатвилин стажни авачиз.
1946-йисуз Уьзеир Гьажибеговаз “Аршин мал алан” кинофильмдиз кхьей музыкадай кьвед лагьай сеферда Сталинан премия гана.
1928-йисалай гатIунна 1948-йисалди Уьзеир Гьажибегова Азербайжандин государстводин консерваториядиз регьбервал гана. Вичин уьмуьрдин эхиримжи цIуд йисуз ам Азербайжандин композиторрин Союздин кьиле хьана. Уь.Гьажибегов Азербайжан ССР-дин АН-дин гьамишалугъ член тир ва кьве сеферда СССР-дин Верховный Советдиз депутатвиле хкяна. Композитор гьакI Азербайжандин гзаф музыкантар тербияламишай педагог язни машгьур я. Месела, тIвар-ван авай музыкантар тир Афрасият Бадалбейлиди, Саид Рустамова, Ниязиди, Тофик Къулиева, Къара Къараева ва гзаф масабуру гьадан гъилик чирвилер къачуна.
Композитор 1948-йисан 23-ноябрдиз Баку шегьерда рикIин азардикди кечмиш хьана. Ам Бакуда авай лап гьуьрметлубур кучуднавай Аллеяда фаракъатнава.
Чи гъиле гьатнавай хейлин авторрин ва илимдин кIвалахрай аквазвайвал, Уьзеир Гьажибегов лезги я, Ахцегь райондин Мацарин хуьряй акъатнавай. 1900-йисуз чи хуьруьнви АбдулнетIиф Сулейманова Египетдин университет акьалтIарна. Адалай кьулухъ ада Бакуда пачагьдин Россиядин векил яз кIвалахна. Гьа йисара ам МукьтIадир Айдунбеговахъ, Къазимегьамед Агъасиевахъ, Нариман Наримановахъ ва Уьзеир Гьажибеговахъ галаз мукьувай таниш хьана. Гьада тестикьарзавайвални, Уьзеир Гьажибегован чIехи бубаяр Мацарин хуьряй Шуьшедиз куьч хьайибур я. АбдулнетIиф Сулейманова Бакуда 1917-йисалди кIвалахна. Революциядилай гуьгъуьниз ам чи Къуччагърин хуьруьз хтана, ина мискIиндин имамвал авуна. Адаз Шаркь патан илимар дериндай чидай. 1949-йисуз 100 йисан яшда аваз, ам хуьре кечмиш хьана ва ина кучукнава.
Агьмед Агьмедагъаев, илимрин кандидат
