Алюсет Азизханован — 65 йис

Алюсет  Межмединович  Азизханов.  Бажарагълу журналист, жемиятдин деятель, яргъал йисара РД-дин Общественный палатадин председателдин заместитель, 2000-йисалай инихъ региондин мергьяматлувилин (РБОО) “Набат” тешкилатдин регьбер, Урусатдин журналистрин Союздин член, ЮНЕСКО-дин ва РД-дин журналистрин Союздин “Къизилдин къелем” премийрин лауреат, “Ватандин вилик лайихлувилерай” II дережадин ордендин медалдин сагьиб, публицистикадин “Говорит Махачкала” (1997), “Испытание трагедией” (2003), “На службе обществу” (2020) ктабрин автор, къени къилихрин инсан. Ам Дагъустанда чин тийи­дай кас бажагьат ава. Жуьреба-жуьре халкьарин чIехи форумрани конференцийра иштиракзавай камаллу дагъви Урусатда, гьатта дуьньядин бязи пипIерани кваз машгьур я.

Мукьвара, 10-январдиз, вичин 65 йисан юбилейдин вилик, Алюсет Азизханов хайи ватандиз хтанвай, Ахцегьрин тарихдин ва край чирдай музейда чахъ — райондин “ЦIийи дуьнья” газетдин кьилин редактор Дашдемир Шерифалиевахъ, тарихдин ва край чирдай музейдин директор Агьмед Дагъларовахъ ва чкадин телевиденидин (АТВ) директор Таира Муспагьовадихъ галаз гуьруьш хьана.

Алюсет  Азизханов  1956-йисан январдиз Ахцегь райондин Чеперин хуьре, зегьметкеш чIехи хизанда дидедиз хьана. Буба Межмедина (ам Ва­тандин ЧIехи дяведин иштиракчи, гъиляй гьар са кар къведай надир устIар ва хъсан суьгьбетчи тир, 2002-йисуз кечмиш хьана) ва мегьрибан диде Зуьгьреди (дяведин ва гуьгъуьнин четин йисара ада Чеперин хуьруьн колхозда бригадирвал авуна, эхиримжи йисара Ахцегьа гъве­чIи хва Къабилахъ галаз яшамиш жезвай, 2018-йисуз 98 йисан яшда аваз рагьметдиз фена, Ах­цегьрин сурара кучукнава) веледар гъве­­­чIи чIавалай зегьметдиз ва халкьдиз вафалу халис инсанар яз вердишарна. Хизанда пуд лагьай аял тир Алюсет пара вахтунда 104 йи­сан яшдиз акъатна, дуьньядин вири уькIуь-цуру акур Эсмер бадедихъ — чIехи дидедихъ галаз яшамиш жез (гьавиляй адал “къарид хва” лакIабни акьалтна), гьадан ка­маллу насигьатрик кваз чIехи хьана­.

Чешнелудаказ хуьруьн школа, Ма­хачкъалада ДГПИ-дин филфак кIелна. Хайи хуьруьн школада муал­лимвална, Советрин Армиядин жер­гейра къуллугъна, РД-дин МВД-дин къурулушда яш тамам тахьанвай аялрин тербиячи хьана. 1990-йисалай эгечIна дуьз 15 йисуз Алюсет Азизханова Даградиода редактордин, информациядин хилен заведующийдин, информациядинни аналитикадин авторвилин программадин ведущийвилин жавабдар везифаяр тамамарна. 2000-йисан октябрдилай Дагъустандин мергьяматлувилин ком­мерциядинди тушир “Набат” тIвар алай жемиятдин тешкилатдин ­кьиле акъвазна (кIевевайдан гъил кьун, инсандиз алакьдай куьмекун ­Алюсетан къанажагъ-къилихдив, уьмуьрдин рекьив кьунвай кар тир ва гьавиляй адалай ам иллаки хъсандиз алакьзава). РД-дин Общественный палатадин вири созыврин член (тешкилай 2007-йисалай кьулухъ), эхиримжи кьуд йисуз палата­дин председателдин заместитель хьана. Гьукуматдин къуллугъдилай лайихлу пенсиядиз экъечI­на­ватIани, ам жемиятдин кIвалах­дин яцIа ава, азад вахтунда публицистикадал машгъул жезва, гьакIни шиирар кхьизва. Мисал яз, чи машгьур мани­дар Селим Аллагьярова тамамарзавай “Диде чан” манидин гьава рагьметлу композитор, РФ-дин искусст­войрин лайихлу деятель Мегьамед Гьуьсейнован, чIалар Алюсетанбур я.

Гьуьрметлу хизандин кьил яз, веледарни хтулар тербияламишзава. Кьилди къачуртIа, хва Сабир, къизилдин медалдалди хуьруьн школа, яру дипломдалди Даггосуниверситет, РФ-дин Гьукуматдин патав гвай халкьдин майишатдин Академия, МГТУ-да Бауманан тIва­рунихъ галай учебный центр акьал­тIарна, илимдин кIвалахрал машгъул я. Кьилин пешекарвилин образование къачунвай Жамиля вичин хизандихъ галаз Москвадин патав Подольск шегьерда дуланмиш жезва.

• Алюсет Межмединович, эвелимжи нубатда, цIийи ктаб акъа­тун, ам халкьди хушдиз кьабулун ва 65 йисан юбилей чна ваз рикIин сидкьидай мубаракзава. Фикир гайила, куьн гьукуматдин сиясатдин, инсанрин яшайишдин ва ахлакьдинни руьгьдин важиблу месэлаяр жемиятдин тешкилатрин куьмекдалди, мергьяматлувилин къанунралди гьялиз алахъзава. Коммерциядинди тушир мергьяматлувилин жемиятдин тешкилатар Урусатда, Да­гъус­танда пара ава­ни? “Набат” тешкилат гьикI арадал атана ва адан кIва­лах­ди­кай вуч лугьуз жеда?

— Росстатдин делилралди, 2009-йисуз РФ-да регистрация авунвай ихьтин тешкилатрин кьадар 666,9 агъзур тиртIа, 2018-йисуз 219,5 агъзурдал ахватна. Аквазвайвал, эхиримжи йисара НКО-рин кьа­дар тIи­мил жезва. Дагъустандани сифте, гатун марфадилай кьулухъ къарни­къузар хьиз, абур пара арадал атана. Себеб — къунши Чечен республи­када сифте 1997-йисан ва иллаки кьвед лагьай дяведикди (1999-йисан­ августдиз чал яракьлу бандитри­ гьужумна эхир) агъзурралди катайбур  Дагъустандиз акъатна. Дяведин тах­сирсуз къурбандриз эл­къве­на кат­навай дишегьлийриз, аялриз, кьуь­зекриз тади гьалда куьмекар ге­рек тир. Гьукуматдихъ ахьтин къува­тар тахьуниз килигна, дагъустанвияр чпин хушуналди куьмекдиз къарагъна, жемиятдин тешкилатар арадал гъана. Алай вахтунда, Да­гъус­тан­­­дин Минюстдин Управленидин делилралди, ина 2732 общественный объединение регистрация авунва. Абурукай 932 диндин — мис­кIин­рин­бур я. 734 тешкилатдихъ регион­дин статус ава. Вирироссиядин ва ре­­гионрин арадинбур 80, чкадинбур — 121 ава.

“Набат” НКО за 2000-йисан октябрдиз Урусатдин куьчарунин (переселенческий) тешкилатдин форумдин Исполкомдин председатель, миграциядин сиясатдин ре­кьяй­ Гьукуматдин комиссиядин член Лидия Ивановна Графовадин (пара хъсан кас тир, и мукьвара ам кеч­миш­ хьана) теклифдалди теш­килна. А макъамда Чечнядай Да­гъустан­диз мажбуридаказ 300 агъзур кас атанвай. Гьукумдарринни чиновникрин, жемиятдин сад тир къуватралди абур ина вахтуналди яшамиш же­дай чкайралди, тIуьн-хъун, пек-парталдалди таъминарна, гьакI ихтиярар, намус, лайихлувал хуьзни куьмекна кIан­за­вай. И месэлада чун РД-дин руководстводин куьмекчияр­ хьана. Месела, гьа сифте йисуз чи тешкилатдин тежрибалу кьве юрист­ди, катай 150 касдиз чпин ихтиярриз­ талукь вири жуьредин куьмекар га­на. 300-лай артух ксар пек-парталдалди, пулдин та­кьат­ралди, аялар ктаб-дафтардалди таъминарна. Катайбурун месэлаяр ашкара авун ва абуруз куьмекдин рекьер тайинарун патал республикадин ва уьлкведин газетрани журналра публицистикадин цIудрал­ди макъалаяр кхьена, жавабдар чиновникрин иштираквал аваз гьар жуьре форумарни конференцияр тешкилна. Аялар ял ядай лагерра тайинарна ва икI мад. А вахтарив ге­къигайла, гьелбетда, гила НКО-рин везифаяр тIимил ва асант я: хуьрера­ гъилиз мажиб къведай зегьметдин чкаяр авачиз патарихъ алатзавай (зегьметдин мигрантар) жегьилрин, РФ-дин гражданство кьабулиз кIан­завай ватанэгьлийрин, етимринни кесиб хизанрин къайгъуяр ава. Пулдин такьатар гьинай къвезва лагьай­тIа, РФ-дин ва Халкьарин арадин гьар жуьре форумрани программайра иштиракиз, грантар къачузва. Кесиб ва игьтияжлу инсанриз куьмекдай, республикада гражданвилин же­мият вилик тухудай акьван хъсан фикирарни проектар ава хьи, гьайиф, пара крар пулдин такьатрин кьитвиле акIизва. Агьваллу карчи ксаривай спонсорвилин куьмек тIа­ла­бу­низ мажбур жезва. Гьелбетда, же­миятдин коммерциядинбур тушир мергьяматлувилин тешкилатриз гьукуматдин куьмекдин игьтияж ава.

• Алюсет Межмединович, чаз чида хьи, яргъал йисара куьне РД-дин Общественный палатадин председателдин заместителвиле кIвалахна. И тешкилатдин везифаяр кесиб халкьдиз куьмекуникай, гражданвилин адалатлу жемият вилик тухуникай ибарат я, тушни?

— Санлай къачурла, эхь. Гражданвилин жемият лишанламишзавай экономикадинни карчивилин, яшайишдин хилен, халкьарин арадин алакъайрин, образованидин, медицинадин, культурадин, чкадин самоуправленидин ва жемиятдин важиблу са жерге маса месэлаярни кьетIен дикъетдик кутазва. Анжах са 2017-йисуз гьар жуьре законопроектрай чна 70 экспертизадин заключенияр гьазурна, гьукумдив агакьарна. Квез чидатIа, Общест­венный палата — им гуя жемиятдинни гьукумдин алакъайрин муьгъ я. Законар теклифдай ихтиярни ава. Вичин къарарар анжах теклифдинбур я. Гъавурда авай камаллу гьукумдаррини чпелай кар аслу чиновникри абурукай менфят къачуда. Гьайиф хьи, Дагъустандин гьакъи­къатда чи теклифар инкар ийизвай дуьшуьшар пара я. ЯтIани чун гьукумдин органрин фикир СМИ-дин такьатрин куьмекдалди ва ма­сакIа халкьдин тIал-квал алай хци месэлайрал желбиз алахъзава.

Кьилди жуван кIвалахдикай рахайтIа, вичин вахтунда Самурдин там хуьн патал еке зегьметар чIу­гуна, Махачкъалада Ленинан комсомолрин тIварунихъ галай паркуна надир 60 тар атIана, Урусатдин тарихдин музейдин дарамат эцигиз кIан хьайила, чиновникрихъ галаз гьуьжетриз экъечIна. Нетижада халкьдин ял ягъуниз лайихлу чка хуьз алакьна, музей лагьайтIа, Имам Шамилан куьчеда жуьмя-мискIин­дин патав эцигна.

Ихтилат кватай чкадал кьве йис вилик феде­ральный СМИ-дин такьатри Моск­вада мехъерик, гуя тфенгар яна лагьана, дагъустанвийрин аксина къарагъарай нагьакьан гьарай-эвердин дуьшуьшдал акъвазин. Республикадин Общест­венный палатадин председателдин заместитель яз, за жуван силис­ тухвана. Мехъерин ие­сийрихъ, иштиракчийрихъ, шагьидрихъ галаз гуь­руьш хьана, кардиз шагьидвал ийизвай справкаяр кIватIна, ме­хъер­завай жегьилрин тереф хвена. Гьакъикъатда а ме­хъе­рик гьич садани туп-тфенг, гуьлле ягъ тавурди­ тестикь хьана. Ви­ри гьарай-эвер чи дагъви­яр кьацIу­ру­нин чIуру ниятар аваз кьасухдай авунвай хаинвал тир. Сир туш хьи, къе дагъус­тан­вий­риз Москвада ва чIехи шегьерра, гьайиф хьи, кьвед лагьай сортунин инсанриз хьиз килигиз, яшамиш жедай чкадин ва кIва­лахдин патахъай законсуз ма­нийвилер эцигзава. Халкьарин арада къал твазвай ихьтин дуьшуьшрани чна чи гаф лу­гьуз­ва.

• Дугъриданни, им куь патай гражданвилин еке викIегьвал я. Гьа и кардай, гьакIни хайи ватандиз хтана чахъ галаз рикIин суьгьбет ийидай вахт жагъурунай куьн сагърай!

— Куьнни галаз! Зи яратмишунрин сифте кам райондин “ЦIийи дуьнья” газетдилай (а чIавуз кьи­лин­ редактор зи рагьметлу ими Кас­­буба Азизханов тир) башламишна. Гьеле хуьруьн школада кIел­замайла, за газетдин эдебиятдин конкурсда иштиракнай. Гуь­гъуьнай Даградиода кIвалах­дай­лани и ва республикадин “Коммунист” газетдиз ара-ара ма­къа­лаяр ракъурдай.

Эхирдай лугьун, Ахцегьар, и район кьетIен алакьунар авай инсанрин ажайиб макан я. Инай республикадин, уьлкведин медениятдик ва тарихдик пай кутур вишералди инса­нар акъатна. Месела, гьа ихьтин му­зейни уьлкведин хуьруьн чкада мад авач жеди. Амма къе гьайиф къвезвай крарни ава. Виликрай Гъурун кIа­малай инихъ ахлатнамазни, рекьин кьве патайни емишдин гуьзел багъларин юкьва гьатна, Хуьруьг Та­­гьира лагьайвал, Ахцегьар женнетдиз ­ух­шар тир. Федеральный метлеб авай зурба памятник тир Ахцегьрин къеле чкIизва. Жегьилар патарал фин себеб яз, дагълух хуьрер квахьзава. Муькуь патахъай, рикI шад жедай крарни ава: хъсан спорткомплекс арадал къвезва, кьере бандар эцигна, вацIувай чил къахкъуд­зава, медениятдин ва ял ядай цIийи багъ кутунва, яргъал эцигунриз элкъвей медкомплексдин дарамат бегьемарзава ва икI мад. Зи фикирдик гатфарихъ республикадин нуфузлу бязи ксарни галаз иниз хтана, районэгьлийрин тIал-квал алай хци месэлайрай алакьдай куьмек авун патал райондин руководстводихъ ва жемиятдихъ галаз чIехи гуьруьш тешкилун ква. Аллагьди гайитIа, гьа карни чна кьилиз акъудда.

Дашдемир Шерифалиев