Кьурагь райондин Усарин хуьруьз зун сифте яз 1998-йисуз фенай. Чна райондин 70 йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз ктабдиз хуьрерикай, инсанрикай малуматар, делилар кIватIзавай. Гелхенрин дереда авай хуьрер (Кукваз, Квардал, Усар, УкIуз) алай синер, рагар акур гьар сад гьейран жеда.
Усарин хуьр рагак ккIанвай лекьрен муг хьиз аквада. Гьелбетда, хуьр гъвечIиди я, амма инай райондизни, республикадизни, уьлкведизни машгьур инсанар акъатнава. Сад-вадан хьайитIани тIварар кьун кутугнава. Хуьруьнвийри, районэгьлийри Насруллагь эфендидал, нефтяникар — Социализмдин Зегьметдин Игит Рамазан Османовал, Ленинан ордендин сагьиб Гьамид Рамазановал, профессорар, тарихдин илимрин докторар — Хидир ва Агьмед Рамазановрал, МВД-дин полковникар — Сабир Юсуповал, Мегьамед Гьаруновал, Дагъустандин лайихлу муаллим Тайиб Юсуповал дамахзава.
Хуьре пара тарифлу, адалатлу Юсуповрин хизандихъ галаз зун мукьувай таниш хьана. Махачкъалада МВД-дин органра къуллугъзавай викIегь хва Сабир Юсуповакай чаз фадлай чизвайди я. Редакциядин гьи работник патав фейитIани, ада хушвилелди кьабулдай, кар туькIуьрдай, гьар йисуз вичин гъилик квай лезгийри “Лезги газет” кхьинин кIвалах тешкилдай.
Сабир Юсупован дах Гьамзатахъ галаз зун са тIимил геж хьиз таниш хьана. 2013-йис тир. Кабинетдиз, ракIар гатана, яшлувилиз кьил янавай итим атана. Кьилин ва спелрин чIарарал жив ацукьнавай, бедендихъ галаз кьадайвал вили-къацу рангунин костюмар алукIнавай, чина дагъвидин регьимвални дугъривал, гьа са вахтунда жуьрэтлувални авай интеллигент. Салам гайидалай, куьруь жузун-качузун авурдалай гуьгъуьниз ада зун тажубарна.
— Заз вун фадлай акваз кIанзавайди тир, за ви яратмишунар гьамиша кIелзавайди я. Заз ви рагьметлу дахни, имини хъсандиз чидай. Абур савадлу, кар алакьдай, гьуьрметлу инсанар тир. Зун Усарин хуьряй я. Заз ви патай са куьлуь куьмек кIанзава, — ада вичин тIвар, фамилия лагьана.
Сифте аквазвай ва жуван багърияр чизвай касдихъ за дикъетдивди яб акална. Гьа инал ам заз Сабир Юсупован дах тирдини малум хьана. Яшар 77 йисав агакьзавай муаллимди эхиримжи йисара яратмишунриз майилвалзавай ва завай вичин шииррин ктаб акъудуник къуьн кутун тIалабна. Гьелбетда, за разивал гана. Вичин уьмуьрдикай, кIвалахрикай, кьилел атай дуьшуьшрикай суьгьбет авурла, зун мадни тажуб хьана. Эхь, Гьамзат халу викIегь, жуьрэтлу, четинвилериз таб гудай, уьмуьрдин уламрай лайихлувилелди экъечIай инсан я. Ингье майдиз агъсакъал муаллимдин 85 йис жезва. Адан уьмуьрни фикир желбдайди, вилик эцигнавай везифаяр, мурадар кьилиз акъудунал гьалтайла, жегьил несилди чешне къачуниз лайихлуди я.
Яргъи уьмуьрда Гьамзатаз гьам хъсан ва гьам пис гзаф крар акуна, кьилел жуьреба-жуьре дуьшуьшар атана. Уьмуьрди, багърийри вилик гьикьван манийвилер, цацар эцигнатIани, ада гьахъ, намус, инсанвал вине кьуна, бегьерлу, чешнелу уьмуьр тухуз чалишмишвална. Аллагьдин патай шаирвилин пай ганвай ва шаирвилин жигъир шегьредиз элкъуьрдай мумкинвилер тахьай касди вири уьмуьрда вичин эрзиман мурадрихъ ялна.
Аялвал Ватандин ЧIехи дяведин йисарал ацалтай Гьамзатаз каш-мекьни, дердисервилерни, зегьметдин “дадни” акуна, артухлама ам тахай дидедин капашдикни акатна. Са кар адан уьмуьрда разивалдайди хьана. Адан дах, 1932-йисуз рабфак куьтягьай, Мегьамедгьади Куьре пата гзафбуруз чидай кас тир. Ада Дулдугъа муаллимвиле, Тпигъа райОНО-дин заведующийвиле, Уса муаллимвиле, Гелхена, Хвережа школайрин директорвиле кIвалахнай, хуьруьн колхоздин парткомдин секретардин везифаяр тамамарнай, цIерид йисуз адакай КПСС-дин Кьурагь райкомдин бюродин член хьанай. Гьукуматди халис муаллимдин зегьмет Яру Пайдахдин, “Знак Почета” орденралди, “Гьакъисагъ зегьметдай” медалдалди къейдна. КIвални датIана мугьман галайди тир. Гьамзат кIвализ атай тIвар-ван авай гзаф инсанрихъ галаз таниш хьанай. ГьакI “Коммунист” газетдин журналистрихъ галазни.
Гьамзата суьгьбетзавайвал, адаз бегьемвилелди я аялвал, я жаванвал, я хайи кIвал акунач. Сифтегьан школа хуьре, ирид лагьай класс Гелхена куьтягьна, 8-9-классра Тпигъа кIелна. Ахпа гада писдаказ начагъ хьана, кIелунни амукьна. 18 йис хьайила, дахди адаз мехъерна. Са йисалай (1955-йис) жегьил Советрин Армиядиз тухвана. Ина адан кьилел гьич гуьзлемиш тавур дуьшуьшарни, агьвалатарни атана.
— Зун Москвадин къвалав гвай Кунцево райондиз зенитный частуниз акъатнай, — ихтилатзава Гьамзат Юсупова. — Са акьван вахт алатнач, цIийиз атанвайбурукай кIвачерал мягькем, зирек гадаяр хкяна ва спортдин ротадиз тухвана, абурук кваз — зунни. Азаддиз кьуршахар кьунал машгъул хьайи за частунин, дивизиядин аскеррин арада тешкилай акъажунра 2-3-чкаяр кьунай.
1956-йисан зулуз чун Варшавадин Договордик акатзавай уьлквейрин армийрин акъажунра иштиракун патал Венгриядиз тухвана. Чапель шегьерда чун муькуь уьлквейрин спортсменар — аскерар гуьзлемишиз пуд югъ хьана. Гила за фикирзавайвал, чун аниз Венгрияда арадал къвезвай вакъиайрикай хабар аваз тухванвайди тир. Кьуд лагьай юкъуз чаз шегьердин куьчейриз лацу пайдахар, плакатар, лозунгар гваз экъечIнавай агьалияр акуна. Абуру са квелай ятIани наразивал къалурзавай. Командирри чун тагькимарнавай: “Абуру вуч лагьайтIани, кваз кьамир, сабурлувал хуьх”. Авайвал лагьайтIа, чун сифтедай и гьаларин гъавурдани акьуначир. Кьуд лагьай юкъуз чун авай дараматдиз генерал-лейтенант Абалкин атана ва ада чав автоматар вугунин буйругъ гана. КилигайтIа, Венгриядин шегьерра властриз, чи уьлкведиз акси бунтар ава, къецепатай гьевесламишнавай дестеяр яракьламишнава ва власть кьун патал алахънава. Чна гьикьван сабурлувал хвенатIани, чара амукьнач, чунни са тIимил ягъ-ягъунрик акатна. Зи кьилихъ гуьлле яни, снаряддин кIус яни галукьна ва зун, зал алачиз, Ватандиз хкана. Жув-жувал хтайла, заз акуна, зун Химки шегьердин госпиталда ава. Патав атай военныйри тагькимарна: “Вун хьайи чкадикай, кьилел атай дуьшуьшдикай садазни ахъаймир”. Духтурри лагьайвал, зи кьил операция авунвай. Беден сагъ хъжедалди зун Подольскдин, Солнечногорскдин, Владимирдин ва Раменскоедин госпиталра хьана.
Раменскоеда гьич гуьзлемиш тавур ва аламат жедай кар хьана. Са юкъуз зи свах тIа хьана. Лап писдиз. ТIал эхиз тежезвай зун палатадай экъечIна, дегьлиздин и кьиляй маса кьилиз физ-хквезвай. И береда са медсестради лугьуда: “Ваз им парк яни? Вуна кIвалахзавайбуруз манийвалзава, хъвач жуван палатадиз”.
— Заз са дарман це, зи свах тIазва, — тIалабна за.
Куьрелди, чун сад-садан гъавурда акьунач, къал алаз рахана ва за агъул чIалал экъуьгъна. Госпиталрай госпиталриз физвай, жуванбур авачир, гележегни гьикI жедатIа чин тийизвай зун михьиз гъарикI, дарих хьанвай. Ибурал бес тахьана, свахни тIазва, медсестрани вичин истемишунар гваз ава. Аламат, на лугьуди, медсестрадин чIал кьуна, ам заз вилер экъисна, тамашна ва ахпа садлагьана элкъвена, вчин кабинетдиз хъфена. Зунни палатадиз гьахь хъувуна.
Нянихъ гьа медсестра палатадиз атана, зи кроватдин патав метIерал ацукьна, зун къужахламишна, шехьиз-шехьиз ам агъул чIалал рахана: “Я чан стха, я миресдин хва, вун гьинай, инагар гьинай? За фикирзавайди тир мад жуванбурал гьалт хъийидач. Я Аллагь, ваз агъзур сеферда шукур хьуй, вав зи дуьаяр агакьна кьван?..”
Зун, я рахаз, я дишегьлидин къужахдай экъечIиз тежез, шел ва рахун акъвазар тийизвай дишегьлидиз тажубвилелди тамашзава. Палатада авай аскерарни и шикил-тамашади мягьтеларнава. Эхир медсестра кис хьана. Ада са арадилай заз вичикай суьгьбетна.
Зи экъуьгъун себеб яз, ада фена зи начагъвилин документар кIелна ва, зун вуж ятIа тайин хьайила, адаз шад хьана.
Гьасанова Гьавадин (госпиталда адаз Галина лугьузвай) кьисмет ихьтинди тир. Дугъриданни, Гьава дахдин миресдин руш тир. Ам Хпуькьрин хуьруьз гъуьлуьз тухванвай. Гъуьл колхоздин складчи тир. Ревизия авурла, адан кIвачихъ хейлин чIем атана. Гьавади тахсир вичин хивез къачуна, гъуьлуьз хабар авачиз, чIем маса гана лагьана. Гьа инлай адаз муьжуьд йис кар атIана ва ам яргъал чкайриз акъатна. Дустагъэгьли яз, ада жуьреба-жуьре эцигунрал кIвалахна. Вахт куьтягь хьайила, ам ватандизни хтанач, медсестравилин курсара кIелна, цIийи хизанни кутуна.
Гьавади хуьруьз миресдиз чар кхьена. Больницада авай аскер Гьамзатан патав дах Мегьамедгьади атана (аскерриз вич авай чкадикай чар кхьидай ихтиярни авайди тушир). Дах кьве гьафтеда кьван Раменскоеда Гьавадин кIвале амукьнай. Гьавади вич цIийи кьилелай дуьньядал акьалтайда хьиз гьисснай. Гьамзатазни миресдин рушакай хейлин куьмек хьанай.
Варцар госпиталра акъудзавай аскер язвадикни начагъ хьана. Кьилин къалпагъ сагъ хъхьайла, Юсупов Гьамзат ахъай хъувуна. Духтур, майор Зарипова ам гъавурда тунай: “Килиг, хъфенмазди, талукь чкадиз вач, вун инвалид я, герек чарар-цIарар за гьа къайдада туькIуьрнава, анжах чкадал абур тестикьар хъийиз туна, жув инвалид тирвилин гьакъиндай документ къачу. Адакай ваз гьамиша куьмек жеда”.
Амма дагъвидилай духтурдин теклиф, меслят кьилиз акъудиз алакьнач. “Набут” лугьудай тIвар алаз къекъвен гьикI хъийида? Гьамзата вич, хьайи чкайрикай, кьилел атай дуьшуьшрикай садазни я лагьанач, я вич залан хер себеб яз, комиссоватнавайдакай малумарнач. Ам викIегьдиз уьмуьр давамарунив, хизан хуьнив эгечI хъувуна. Хуьруьн библиотекадани кIвалахиз, Дагъустандин госуниверситетдин тарихдин факультетни акьалтIарна. Ахпа, геж хьиз, юридический факультетни куьтягьна.
Вири хъсан тир, гьайиф хьи, тахай дидеди Гьамзат хизанни галаз хайи кIваляй, хуьряйни экъечIдай чкадал гъана. Дахдиз ада куьрелди лагьанай: “Пака зи ажугъ винел акъатдалди, за са ахмакь кардиз рехъ гудалди, кьилди хьун хъсан я”. Дуьнья акунвай кас хцин гъавурда гьатнай. РикIиз гьикьван залан тиртIани, ада Гьамзатаз “хъсан рехъ хьуй” лагьанай.
Гьамзат Юсупова кьве йисуз Квардалрин, ахпа УкIузрин хуьруьн, кьве йисуз Аладашдин школайра кIвалахна. Ахпа Маллакент (Арабляр) хуьре кIвал-югъ кутуна. Са шумуд йисуз Дербентдин социально-педагогвилин университетда студентриз тарихдай, праводай лекцияр кIелна.
— Уьмуьр гьам ширин, гьам туькьуьл затI я, — лугьузва 60 йисалай виниз педагогвилин стаж авай муаллимди. — Уьмуьрдин юлдаш Къизбикедихъ галаз за бахтлу уьмуьр кечирмишна. Четинвилер гьикьван акьалтнатIани, адан мецелай заз наразивилин гаф, шикаят авун ван хьайиди туш. ЦIуд аялдихъ, майишатдихъни гелкъвез, зи къуллугъдани акъвазна, кIвализ къвезвай мугьманарни хушвилелди кьабулна, къуншийрихъ галазни хуш рафтарвал хвена. Ам лап хъсан инсан, чешнелу кайвани, вафалу юлдаш, регьимлу, камаллу диде тир. Гьайиф хьи, азарди ам завай къакъудна, агакьнавайбур ятIани, зи аялар диде авачиз туна.
РикIиз багьа инсанрикай магьрум хьайила, дерт заланди, туькьуьлди жезвайди я. Гьамзат муаллимдиз гзаф йикъар, варцар мичIи хьана. Идалди дердисервилер куьтягь хьанач. Къад йисавай руш Къизилгуьлни азардикди рагьметдиз фена. Абурухъ чIугвазвай гъам къени рикIяй акъатнавач, амма им уьмуьр куьтягь хьанва лагьай чIални туш. Гьамзат Юсупова дерт къати хьайи гьар легьзеда гъиле чарни къелем кьазва ва рикIяй къвезвай цIарар шиирриз элкъуьрзава. Абуруз “Балайриз пишкеш” ктабда уьмуьрни акуна. Адан гуьгъуьнал мадни ктабар жедайдал шак алач. Муаллимдихъ азад вахтни артух хьанва, гьевесни квахьнавач.
Рагьметлу Къизбикедихъ галаз санал Гьамзата веледриз кутугай тербия, хъсандиз кIелдай, кьилин образование къачудай, обществодиз менфятлу ксар жедай мумкинвилер гана, шартIар яратмишна. ИкI, чIехи хва Сабира, полковникди, хейлин йисара РД-дин МВД-дин къурулушра (Махачкъала шегьердин Советский райотделдин начальникдин заместитель, Кировский РОВД-дин начальник, ГОВД-дин штабдин начальник яз) къуллугъна, исятда ам Советский райондин администрациядин кьилин заместитель я.
Назир Москвада прораб, Гьади са фирмадин генеральный директор я. Ниязани Энвера МВД-дин къурулушра офицерар яз къуллугъзава. Абдурагьим Арабляр хуьре муаллим, Саядни гьа школадин директор я. Назагуьлани Усарин хуьруьн аялриз тарсар гузва. Виридахъ туькIвей хизанар ава. Гьамзат муаллимдини балайрал, хтулрал, птулрал дамахзава. ЦIуд лагьай майдиз тежрибалу педагогди, ветеранди, агъсакъалди, чIехи бубади 85-йисан юбилейдиз талукь шадвилин суфраяр ачухда. Абурухъ вири веледарни, багърияни, дустарни кIватI жеда.
Квардалрин хуьр
ХьанатIани анжах са йис,
Куьн лап мукьва хьана рикIиз,
Квардал я заз Усар хуьр хьиз,
Авай уьтквем халкьар, зи хуьр.
Гьар патай акваз дереяр,
Суван кьунарин суьруьяр,
Хуьруьн къужаяр, къарияр —
Дерин агъсакъалар, зи хуьр.
Суван яцар, тIунар къурух,
Гатуз бул я некни къатух,
Къуншийрилай цIуд гаф артух
Чидайбур я халкьар, зи хуьр.
ТIебиатдин къеле я вун,
Агъул патан кьибле я вун,
Къагьриманрин бине я вун,
Элдиз машгьур тир тIвар, зи хуьр.
КIевевайдаз жедай панагь,
Жумарт рикIер, квачир гунагь,
Бакаровни Эвезуллагь
Тушни ви дамахар, зи хуьр!
Ерги вирни Калал майдан,
Уртах къунши — чайни чайдан,
Усар, Квардал — кIани ватан,
Гуй, яллагь, квез бахтар, зи хуьр.
Нариман Ибрагьимов
