Чи ватанэгьлияр — гьар сана
Эхиримжи йисара чи хайи лезги чIалакай гзаф ихтилатар, веревирдер жезва. Кьасумхуьрел, Махачкъалада конференцияр тешкилзава. Зун, саки 50 йисуз лезги чIаланни литературадин муаллим яз, и мярекатрин (иллаки Кьасумхуьрел) иштиракчи я. Гзаф мугьманарни къвезва лезги районрай, шегьеррай. Гьар садав талукь тир темадай докладарни гва. Ибурукай са хейлинбур чIалан пешекарар туш. Гьар са рахазвайдани вичин теклифар гузва. Бязи теклифар эсиллагь кьабулиз тежедайбур, гьатта чIалаз зиян гудайбур жезва.
Са бязи шаирриз ва писателриз чпин хсуси “лезги чIал” ава. Садни абурун эсеррин гъавурда акьазвач, кIелзавайбуруз, авторри гузвай баянар кIелайла, са куьн ятIани гъавурда гьатзаватIани, ихьтин эсерар ва абурун авторар такIан жезва. Вучиз лагьайтIа, чпин герек авачир къундармаяр кутаз, литературадин гуьзел чIал рагъуларзава. ИкI хайи чIалалди рахазвай халкь саймиш тавун, адал тежрибаяр тухун — им месэлаяр гьялдай цIийи къайда яни? Нетижада художественный литература кIелзамач, ктабар маса къачун анихъ амукьрай, гьавая гайибурни кIелзавач.
И макъала кхьинин макьсад масад я. Са бязи «чIалан пешекарри» фикир гурай лагьана, заз Туьркияда яшамиш жезвай халис лезгидикай суьгьбет ийиз кIанзава.
200 йис идалай вилик гьар жуьре себебралди лезгияр Туьркиядиз ва маса уьлквейриз акъатайди садазни сир туш. СтIал Сулейманан, Мегьарамдхуьруьн районриз са шумудра Туьркияда фадлай яшамиш жезвай лезгияр мугьмандиз хтанай. Абурухъ галаз хьайи гуьруьшарни чкадин телевиденийри гегьеншдиз къалурнай. Ватанэгьлийри вири и девирра чпин хайиди тир лезги чIал хвена ва гилани хуьзва. КIел-кхьин авачтIани. Телевизордай абуруз яб гайила, ихьтин са кар малум жезвай: чеб гьи нугъатдин векилар тиртIа, гьа нугъатни хвенвай. Гьелбетда, литературадин чIалакай хабар авачир, кIел-кхьин течизвай лезгийри, хайи ватандивай къакъатнаватIани, чпивай жедайвал чIал хуьзва ва веледризни чирзава.
Интернетдихъ галаз алакъада хьайидалай кьулухъ чаз неинки чи уьлкведай, виликан СССР-дин республикайрай, гьакIни гзаф масанрай танишар жезва: Алжирдай, Египетдай, Туьркиядай, Финляндиядай, США-дай.
Кьве йисалай гзаф тир зун Туьркияда авай лезги Мегьмет Къизил лугьудай касдихъ галаз таниш хьана. Заз ам вуж ятIа, адан ери-бине гьинай ятIа чизвачир.Туьркиядиз фена хтай чи райондин «Эксклюзив» телекомпаниядин регьбер Агъарагьимов Мурада заз ери-бине Шихидхуьряй я лагьана, Мегьамед лугьудай касдин телефондин нумра гана. За адаз зенг авуна ва чун цIийи кьилелай таниш хъхьана. Чна Мегьамед лугьузва, Туьркияда — Мамед, Мегьмет.
Ам Кирне, гила Ортажа хуьре яшамиш жезва. Чун са шумудра телефондай (видеоалакъадин куьмекдалди) рахана. Заз акI хьана хьи, зун зи къуншидихъ галаз рахазва, гьакьван михьи лезги чIал чизвай адаз. Малум хьайивал, адан ата-бубаяр Шихидхуьряй я (заз абурун тухумдин гелер жагъанвач).
Туьркиядиз куьч хьайидалай кьулухъ чIехи буба рагьметдиз фена, аялар чIехи диде Къизила хвена, чIехи авуна. Фамилия авачир уьлкведа, нин аялар я лагьайла, жаваб гудай: Къизилан аялар. Гьа икI са шумуд несил алатнатIани, гилани абурун тIварарихъ Къизил лугьудай тIвар акалзава.Зи суалриз жавабар гузвай Мегьметавай чир хьайивал, и хуьр лезгийринди я. Абур туьрк ва лезги чIаларал рахазва. Чпин аялриз лезги чIал чирзава. Мегьмета интернетдай «Лезги газет» ва Бакуда акъатзавай «Самур» газетни кIелзава. Ада вичиз чи гьарфар (яни кириллица) чирнава. Гагь-гагь ада шиирарни кхьизва. Куьрелди, заз лугьуз кIанзава хьи, Мегьмет Къизила вичин ата-бубайрин чIал гьа вичиз чирайвал хуьзва. Са цIийивални твазвач, са гаф-затIни дегишзавач, я туьрк гафаралдини эвеззавач. Маса халкьдин арада, маса уьлкведа хайи чIал хуьзвай ихьтин вафалу рухвайриз баркалла!
Са ихьтин вакъиадикайни лугьун. Чун видеорахунрив эгечIнавайла (ам вичин хсуси туьквендай рахазвай), иниз тIугъвал себеб яз чинал лацу маскаяр алай пуд итим атана. Салам гайи муьштерийриз Мегьмета вич Дагъустандихъ, ватанэгьлидихъ галаз рахазва лагьайла, атайбуру сиверилай маскаяр алудна, заз салам гана ва лезгидалди завай жузунарни авуна. Мегьметан стха Муьгьуьдиназ иниз, яни Шихидхуьруьз хквез кIанзава, ата-бубайрин хуьре кIвал эцигна, яшамиш жедайвал. За, гьелбетда, жедай вири куьмекар гун хиве кьуна. Къуй гьа ихьтин, чпин хайи чIалаз, ватандиз, халкьдиз вафалу рухваяр гзаф хьурай дуьньяда.
Нажмудин Шихнабиев
