7-май — Виридуьньядин радиодин югъ

Алатай гьафтеда Дагъустандин гостехуниверситетдин радиоэлектроникадин, телекоммуникацийрин  ва мультимедиадин технологийрин факультетда  пешекар суварихъ — Виридуьньядин радиодин йикъахъ галаз алакъалу яз тешкилнавай  мярекат кьиле фена.

Ана факультетдин  декан, физикадинни математикадин  илимрин кандидат, доцент Гуьлнара Къардашовади, декандин замести­тель, физикадинни математикадин илимрин кандидат, доцент Марат Гьуьсейнова, радиотехникадин кафедрадин  заведующий, технический илимрин кандидат Хажимурад Гьажиева, ДГТУ-дин физикадин кафедрадин   пре­подавателар тир Людмила Агьмедовади ва Мегьамед Магьмудова,  физикадинни математикадин илимрин кандидат, доцент Камил Эфендиева, Россиядин телевизионный ва радиовещательный сетдин “Дагъустан Республикадин РТПЦ” филиалдин директор Альфред Акимова, “Прайм медикал сервис” ООО-дин гендиректор Юсуп Алиева ва студентри  иштиракна.

Уьмуьр радио галачиз фикирдиз гъун мумкин кар туш: сада ам автомашинда рикI алай макьамрихъ яб акалун патал кутазва,  муькуьда — цIийи хабарар чирун патал… И фи­­кирдин гьахълувал мярекатдал рахай гьар са касди тестикьарна лагьайтIа жеда. Дугъри­данни, радиоэлектроникадин системайрин важиблувал гьамиша екеди тир. Къенин юкъуз­ абурукай чи уьмуьрдин къакъудиз тежер пай хьанва. Мобильный алакъадин системаяр, аудио ва видеонавигациядин тадаракар,  СВЧ-техника, медицинадин аппаратар, радиотехника, микроэлектроника… КьетIен хел — военный къурулуш: радиоалакъадин системадин ерилувилелай уьлкведин  хатасузвал аслу я. Алай аямдин военный  саки вири техника ихьтин системайралди таъмин я. И жигьетдай вуж вилик фен­ва­тIа, гьам гужлуди яз гьисабиз жеда.

Радиодин югъ виридуьньядин майданда 7-майдиз къейдзавай сувар я. 1895-йисан 7-майдиз Петербургда кьиле фейи Урусрин физикадинни химиядин обществодин заседанидал Александр Попова  “атмосферадин электричествода авай лепейрин гьерекат къалурун патал туькIуьрнавай прибор”, ма­сакIа лагьайтIа,  радиоприемник майдандиз акъудна ва радиоалакъадин сад лагьай сеанс кьиле тухвана. И вакъиадин 50 йис тамам хьунин юбилей ЧIехи Гъалибвилин вилик квай йикъара – 1945-йисан 7-майдиз кьиле тухванай. Радиодин югъ гьар йисуз къейд­дай сувариз элкъуьрунин къарарни гьа чIа­вуз кьабулнай.

Россияда радиотелеграфия туькIуьрай кас А.Попов яз гьисабзава. Адахъ галаз сад хьиз, яни гьа са вахтунда маса уьлквейрин  зурба алимрини ихьтин тадаракар туькIуь­ру­нал кIвалахзавай. ИкI, США-да — Никола Тесла, Германияда — Генрих Герц, Францияда — Эдуард Бранли, Бразилияда — Ланделя де Муру, Англияда — Оливер Джозеф Лодж,  Ин­дияда — Джагадиш Чандра Боше машгъул тир. Амма радиоприемник туькIуьрай кьилин изобретателар  Попов, Маркони ва Тесла яз гьисабзава­.

Александр Попова гьуьлерал военный флот патал радиопередатчик туькIуьрна. 1895-йисуз Россиядин физикрин собранидал ада Морзе азбукадалди лишанар агакьариз жедай вичин тадарак майдандиз акъудна. Идалай кьулухъ алим  ам мадни хъсанарунин кIвалахдал машгъул тир. 1899-йисуз ла­гьайтIа, сес телефондин куьмекдалди агакьардай мумкинвал ачух хьана. А.Попова асул гьисабдай  технический паюниз, яни тежрибадиз фикир гузвай. ТуькIуьрнавай прибор вичин акьулдин нетижа тирди тестикьаруниз ада фикир гузвачир.

Гульельмо Маркониди вичин радиоприемник туькIуьрна,  патент къачун патал  арза анжах 1896-йисан июндиз гана. Адаз документ 1897-йисан 2-июлдиз, А.Попова тадарак раиж авурдалай кьулухъ  кьве йисалай га­на. ЯтIани, авторвал юридический рекьяй тестикьарун себеб яз, Маркони  радиоприбор гьазурай сад лагьай алим яз гьисабзава. 1901-йисан 12-декабрдиз Маркониди Англиядин ва Ньюфаундленддин арада (3200 километр)  сифте сеферда яз трансатлантикадин алакъадин сеанс кьиле тухвана.  Гьелбетда, а чIавуз им гьич мумкин кар яз аквазвачир.  Къе лагьайтIа, радиоэлектроника галачир саки са шейни амач.

“Гьиниз куьн фейитIани, виринра алакъа ава. Алай вахтунда кьилинди уьмуьрда гуьгъуьна амукь тавун я. Куьне хкянавай хиле дерин чирвилер къачу, пешедал рикI хьухь, и хел мадни виликди твах. Инанмиш я, техника ва технологияр чин тийиз,  алай аямда са рекьяйни виликди физ хьун мумкин туш”, — лагьана, студентрихъ элкъвена, факультетдин выпускникрикай сад тир  Альфред Акимова.

“Гьикьван хъсан чирвилер куьне и рекье къачуртIа, куьн патал гьакьван хъсан я. Исятда экономикадин вири хилера  радиотехникадин инженеррин еке кьитвал ава. Гьаниз килигна, куь гележег куь гъиле ава”, — малумарна Гуьлнара Къардашовади.

“Гьа са вахтунда хатасузвилин терефни рикIелай алудмир. Иллаки зун гьамиша телефонар гъиле авай жегьилрихъ элкъвена рахазва: жув ва жуван патарив гвай ксар патал алакъа хатасузди хьунин месэлани ри­кIе­лай алудмир. Гьа са вахтунда виликди алад, цIийи шейэр туькIуьра, чира, ахтармиша”, — эвер гана “Кванториум” ДТ-дин руководитель Марат Гьуьсейнова.

Изобретатель Юсуп Алиева студентриз, вичи туькIуьрай сифте алатрилай  башламишна, къенин юкъуз машгъул тир шейэрал агакьдалди ийизвай кIвалахрикай суьгьбетна. Ада хиве кьурвал, и ва я маса шей туь­кIуь­рунин фикирдал  ам вичин уьмуьрда гьалтай четинвилери, вакъиайри гъана. Алай вахтунда Юсуп Османовичан  Москвада авай кархана автомашинар патал “чIулав ящик”, яни делилар хуьдай тадарак (ам рекьерал аварияр хьайила, делилар субутардай та­кьат хьун лазим я) туькIуьрунал машгъул я.

ДГТУ-дин радиоэлектроникадин, телекоммуникацийрин  ва мультимедиадин технологийрин факультетда, къейд ийин, Радиодин югъ гьамиша кьетIендаказ къейдзава. Адет яз, и юкъуз  жуьреба-жуьре  мярекатар, конкурсар тешкилзава. ИкI, студентривай чпин чирвилер раиж ийиз, тежриба майдандиз акъудиз жезва. Им жуван алакьунар къалурдай, гьа са вахтунда маса, цIийи шейэрни чириз жедай мумкинвал я.

Факультетди агъадихъ галай рекьерай пешекарар гьазурзава: “Радиоэлектронный къурулушар ва комплексар”, “Радиотехника”­, “Биотехнический системаяр ва комплексар”.

Малум хьайивал, 12-апрелдиз радиоэлектроникадин, телекоммуникацийрин  ва мультимедиадин технологийрин факультетди мад са сувар — Авиациядин ва космонавтикадин югъ итижлудаказ къейдна. Факультет патал им кьетIен сувар я. Ада илим ва алемдин хиле зегьмет чIугвазвай вири къуллугъчийрин гъалибвал лишанламишзава.  Космосдиз сифте яз инсан — Юрий Гагарин — фейидалай инихъ 62 йис алатай юкъуз факультетди экскурсияр ва гъавурда твадай, чир­вилер артухардай мярекатар кьиле тухвана, факультетдин декан Гуьлнара Къардашовадин теклифдалди факультетдиз Махачкъаладин  “Лицей №22” МБУ-дин  ученикар мугьман хьана. Абур космонавтдин  костюм алай студентди къаршиламишна ва идалди аялрин патай еке разивал, итиж къазанмишна. Доцент Хажимурад Гьажиева аялрихъ галаз “Цавун бушлухар ишлемишун” месэладай суьгьбетарна. Гуь­гъуьнлай абуруз эхиримжи курсунин студентри викторина тешкилна. Мектебда кIелзавай аялриз  инсан цавун бушлухриз сифте сеферда финихъ галаз­ алакъалу суалар гана. Аялри чпихъ дерин чирвилер авайди раижна. Гуь­гъуьнлай абуруз факультетда экскурсия тешкилна. Биотехнический ва медицинадин аппаратрин ва системайрин (БиМАС) кафедрадин заведующий, физикадинни математикадин илимрин кандидат Алибулат Темирова, физикадин ка­федрадин заведующий, технический илимрин кандидат Ганапи Агьмедова, старший пре­подаватель, физикадинни математикадин илимрин кандидат Агъамет Салагьова  факультетда кIелунин кьетIенвилерихъ галаз танишарна ва гзаф кьадар суалризни жавабар гана.

Мярекатда ДГУ-дин Планетарийдин директор Мегьамедбаг Гьуьсейнхановани иштиракна. Ада факультетдиз вичин ктабар багъишна.

Жасмина Саидова