ОКТЯБРДИН ИНКЪИЛАБДИН — 100 ЙИС

Алатай асирдин кьилин вакъиа тир ЧIехи Октябрдин социалистический революция гъалиб хьайидалай инихъ ингье виш йис алатнава. Инсаниятдин тарихдиз вил вегьейла, аквазва хьи, дуьньяда общество виликди фин икI дибдай дегишарай, гьакI адак екез рум кутур мад маса ва­къиа хьанвач. Ада вири уьлквейрин зегьмет­чи инсанрин бейнидиз, акьулдиз-камалдиз, кьатIунунриз лап екез таъсирна, миллет  азад аву­нин, колониячивилиз, инсанди инсан истис­маруниз, гьахъсузвилериз акси рабочий гьере­кат цIийи дережадиз акъудна. В.И.Ленинан, И.В.Сталинан, Октябрдин кIвен­кIвечи идеяйрин рекье аваз фейи 74  йисан девирди, тарихди керчекдаказ, ачухдаказ къалурна хьи, обществодиз регьбервал гун, уьлкведин, анин агьалийрин кьисметрин патахъай жавабдарвал вичин хивез къачур азад халкьдилай зурба крар кьилиз акъудиз алакьда.

Чилин шардин кIвенкIвечи фикиррал алай инсанар патал Советрин чIехи государство чапхунчивилин дявейрин аксина женг чIугу­нин, дуьньяда ислягьвал, хатасузвал таъминарунин, виликди  финин рекье умудлу даях яз хьана. Октябрдин революцияди, адан идеяйри чи уьлкведин, гьакI вири дуьньядин тарихдиз авур таъсир лап зурбади я. И инкъилабди гзаф халкьарин тарихда еке роль къугъвана. 1917-йисуз Россия гьихьтин хаталу цIарцIел атанвайтIа, рикIел хкин. ­Дуьньядин сад лагьай дяве (1914-1918) кьиле физвай, гьахъсуз, чапхунчивилин, ивияр экъич­завай дяве, Австро-германский блокдикни Антантадик квай государствойрин  арада. Россияда къецепатан капиталди агъавалзавай. Октябрдин инкъилабди Урусат империалистический дяведин а цIаярай — гумарай акъудна, халкьар еке мусибатрикай хвена, уьлкве вири терефрихъай йигинвилелди виликди финин дуьз рекье туна.

Октябрдин, социализмдин къазанмишунрин кьадар гзаф, метлеб лап екеди я. Абурун арада инсаниятдин тарихда гьамиша тIал алайбурукай сад тир милли месэлаяр гьялиз алакьуни иллаки важиблу чка кьазва. Урусатдин халкьариз чпин кьисмет чпи гьялдай рекьер, мумкинвилер ачух хьана. Дуьзгуьн милли политика тухунин нетижада халкьарин арада барабарвилин, виликрай садрани тахьай хьтин гьуьрмет авунин, санал кIвалахунин сих алакъаяр арадал атана. Союзный са шумуд республика сад тир къудратлу государствода тупламиш хьана — СССР хьтин зурба дережава арадал атана. Ам гележегда дуьньяда ислягьвал хуьнин мягькем даяхдиз элкъвена.

Октябрди инсаниятдин тарих зегьметчи инсанар руьгьдин жигьетдай азад хьунин тежрибадалди девлетлу авуна. Революция жедалди Урусатда агьалийрин кьудай пуд паюнивай кIелиз, кхьиз жезвайди тушир. Са куьруь­ вахтунда абур савадсузвилин залан парцикай азад хьана. Зегьметчийри уьлкведин сия­сатдин ва медениятдин уьмуьрда активвилелди иштиракзавай, абуруз руьгьдин ивирар ярат­мишдай чIехи мумкинвилер, шартIар ачух хьанвай. Нетижада вири рекьерай бажарагълу кадрияр, пешекарар арадал атана, экономика, илим ва техника, литература ва искусство зурбаз виликди фена. Революцияди Урусатдин кьулухъ галамай гъвечIи халкьариз ви­ри рекьерай виликди еримишдай еке мумкинвилер ачухна. Месела, Дагъустандин халкьа­риз тарихда сифте яз автономиядин жуьреда чпин государственныйвал, абур сад тир уьлкведин халкьарин чIехи хизандин барабар членар хьана. Советрин властдин йисара Дагъ­ларин уьлкве виликди фенвай санайидин, гзаф хилерин хуьруьн майишатдин ва ме­дениятдин республикадиз элкъвена. Яцар квай туьрез-куьтен виш йисаралди ишлемишиз хьайи никIериз, паласайриз тракторар, комбайнияр ва маса техника экъечIна. Революция жедалди Дагъустанда авайди вири вад агроном тир лугьуда. Советрин властдин йиса­ра лагьай­тIа, республикадин вишералди колхозрани совхозра хуьруьн майишатдин 16 агъзурдалайни гзаф пешекарри зегьмет чIуг­ваз­вай. Ликбезрилай — университетдал, СССР-дин­ илимрин Академиядин филиалдал кьван — ингье чи республикада культурный революция фейи рехъ.

Фашистрин Германиядин чапхунчийри чи уьлкведал вегьейла, вири халкьар сад хьиз къарагънай. Пехъи душман а чIавуз чи халкьарин дуствилинни стхавилин мягькем парудал, къуватдал расалмиш хьана. Женгерин гегьенш майданра чи аскерри тарихдани такур хьтин гьунарлувал, жуьрэтлувал, игитвилер къалурна. А яргъалди давам хьайи къизгъин дяведи чукIурай шегьерар, хуьрер, санлай халкьдин майишат лап куьруь вахтунда гуьнгуьна хтунни советрин вири халкьарин зурба кьегьалвал я.

Малум тирвал, чи чIехи уьлкведин вири халкьарин баркаллу азад зегьметдин, абуру санал кIвалахунин нетижада алатай асирдин 90-йисарин сифте кьилералди СССР вири ре­кьерай виликди фенвай къудратлу го­су­дар­стводиз элкъвенвай. Амма гьам къенепатан, гьам къецепатан душманриз чи ­уьлкве сад, битав, къуватлу государство яз амукь­на­­ кIан­завачир. Гьайиф хьи, абурулай чпин акьал­тIай чIуру, чIулав ниятар кьилиз акъудиз алакь­на. Референдумдал чи халкьари Со­юз­ный государство хуьнин къаст къалур­най­тIани, М.Горбачевани адан гъилибанри чпин кар акуна. Кьиле  авай, вилик- кьилик квай, гьу­кум гъиле авай гзаф маса ксари, гьакI къу­ватдин къуллугърини вафасузвал, акьал­тIай бушвал, инихъ-анихъ галтад хьун, зайифвал къалурна. 1991-йисан 7-8-декабрдин йифиз, Беловеждин руква кIватI хьана, Ельцинани Кравчу­кани Шушкевича СССР-диз приговор акъудна. Им законсуз, халкьарин майилриз ак­си, гележегда гзаф чIуру крарал, уьлкве им­пе­риализмдин ампайрин вилик зайиф хьунал гъидай чIуру кар я лугьудай касни хьанач­. 300 миллиондилай гзаф агьалийрин кьисмет жа­вабдарсуз ксари чпиз, къецепата авай чпин дустариз кIан­дайвал гьялна туна — уьлкве чу­кIурна, ам Ок­тябрди къалурай рекьяй акъудна­.

СССР чукIуруни еке татугайвилерал, алаш-булашдал, милиллионралди инсанар ватандивай, кIваливай — къавай хьунал гъана, гъарикIарна, гзафбур кесибарна. Советрин Союз амайтIа, къе дуьньядин гьалар, ши­кил-акунар лап масадбур тир. СССР-дал “санк­цияр” лугьудайбур илитIиз жедайни?! Терроризм, экстремизм, наркомания, миллетчивал, законсузвилер, чи халкьарин уьмуьр­да, гьакI дуьньядани гзаф татугайвилер, меж­­­дународный гьалар къизгъин  хьун — ибур вири Советрин Союз чукIурунин нетижа я.

Сада-сад истисмар тийидай, виридаз сад хьтин ихтиярар, чирвилер къачудай, кIва­лах­дай, къулайдаказ, ислягьдаказ яшамиш жедай мумкинвилер авай гьахълу общество тешкилун дуьньядин зегьметчи инсанрин виш, агъзур йисарин эрзиман мурад тир. Октябрдин революциядин умудрин нурари ихьтин мумкинвал гунни авунай, Урусат, Китай, халкьдин демократиядин маса уьлквеяр и рекье аваз физвай, социализмдин идеяйри саки вири дуьнья нурламишнавай. Чна кIелай философиядин ктабра дуьнья вилик финин чарх кьулухъ элкъуьриз жедач лагьана кхьенвай. Гьайиф хьи, — элкъуьрна. Гележегда гьикI жедатIа, лугьуз хьун четин я. Амма чIехи Китайдин Халкьдин Республика вичи хкянавай рекьяй, инихъ – анихъ галтад тахьана, инанмишвилелди виликди физва, ам гила дуьньядин сад лагьай экономика я лугьузва, яни и рекьяй  США-дилай алуднава. Дуьньядин хци месэлаяр гьялдайла, Китайдин векилри чпин гьахълу, кесерлу сес къвердавай кьетIидаказ, ван жедайвал хкажзава. Ана наркомания, терроризм, коррупция хьтин тIегъуьнар авач. Китайвийри вири рекьерай гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвазва.  Ана, чина хьиз, колхозар, сов­хозар, заводар, фабрикаяр тергнач.  Компартия  регьбервал гудай такьат-къуват яз ама. Заз лугьуз  кIанзава хьи, гьикьван хуькуь­рай­тIа, инихъ-анихъ ве­гьейтIа, алатай девирра уьлкведиз регьбервал гайи чIехи ксар алазни — алачиз русва­гьайтIа, гьакьван пис я.

Чи уьлкведа “цIийикIа туькIуьр хъийиз”, “базардин-савдардин” экономикадал элячI­за­вайди я, “реформаяр” кьиле тухузвайди я лу­гьуз ингье 26 йис я. Амма халкьдин яшайиш хъсан жез аквазвач. Бейкарбурун кьадар гзаф, чи хуьрер ичIи, девлетлуяр мадни девлетлу, кесибар кесиб жезва. Гьахъсузвилер, законсузвилер гзаф я. Дагъустанда кьилин образованидин дипломар гвайбур — гзаф, абурукай бязибуру (иллаки — медицинадин ре­кьяй) агьа­лийриз ийизвай къуллугъар савадсузбур я.

Граждан дяве куьтягь хьайила, 1922-1929-йисара — са куьруь вахтунда кьулухъ га­ламай уьлкве индустрия вилик физвайдаз элкъуьрнай, зегьметдин бегьерлувал хкажиз, санайи,хуьруьн майишат виликди тухуз, кадрийрин месэла гьялиз, советрин савадлу, цIийи интеллигенция арадал гъиз алакьнай. Зарбачи зегьметди вад йисан планар вахтундилай вилик тамамардай мумкинвал ганай. 1929-йисаз “Год  великого перелома” лу­гьун дуьшуьшдин кар тушир. “Уьлкве металлургиядинди, автомобилизациядинди, тракторизациядинди жезва, — кхьенай И.В.Сталина. — СССР-автомобилдал, лежбер (мужик) трактордал акьалдарайла, чеб цивилизованныяр я лугьуз  дамахарзавай капиталистри акван чав гьикI ахгакьардатIа…”

Социализмдин къазанмишунар кьулухъна, анжах кьилдин ксар девлетлу авуналди виликди физ жедач. Октябрдин инкъилабдин 100 йис хьайилани, миллионралди инсанри ингье секин, къулай, таъмин тир, гьахълувили, законлувили, адалатди агъавалзавай уьмуьрдикай фикирзава.

Шихмурад Шихмурадов