Умуд гафуни инанмишвал, къуватлувал, эрклувал, далу гьиссун хьтин манаярни рикIел гъизва. Умудри гьамиша рикIер, рекьер, цIийи къуватар, мумкинвилер ачухардай хьиз я. Гьич тахьайтIа, инсанди вичин теквал, зайифвал, къуватсузвал гьиссдач. ТIуькь гудач ада вичи-вичиз. Са чкадилай, гьикI хьайитIани, рехъ ачухда. Жагъида куьмек гудай, гъил ачух кас, давамарда вичин рехъ рикIик квай мураддихъди…
Уьмуьрдин гужлувал, гурлувал, давам хьун умудри хьиз, маса са къуватдини хуьзвач жеди.
Инал суалар къвезва: умудар чеб куь ва я гьикI хуьзва? Куь квадарзава умудар? Умудар амачир уьмуьр гьихьтинди хьун мумкин я?
Дяведин йисарин аялрин несилар (абурук зунни акатзава) ЧIехи Гъалибвал къачуна хтанвай бубайринни дидейрин гьунарри руьгьламишзавай. Гележег авайдалай хъсан жедайдан умудар гузвай. Чаз пелеш жедай, кIелунривайни чIехи мурадривай, краривай къерех жедай вахт хьайиди туш.
За гилани гьиссзавайвал, СССР-дин чIехи майданрал цIийи уьмуьр — шегьерарни заводар, карханаяр, колхозарни совхозар, къаналарни аэродромар, ГЭС-ар арадал гъайибур чи жегьилар я. Ана миллетрин, я динрин жигьетдайни тафават авачир. Я таъминвилел (хсусиятдал) гьалтайлани, олигархризни абдалриз, къекъверагриз пай хьанвачир. Вирида сад хьиз, чеб Ватандин иесияр, яни адан девлетрин сагьибар яз гьиссзавай. Физвай гьакьван зурба гьунаррал, хуьзвай чебни, Ватанни, дуьньяни саламатдиз! Умудлу тир вири, чеб, са куьникни квачир абдалар яз, куьчедал аламукьдач лагьана.
Гьавиляй а йисара (дяведилай гуьгъунин 50-80-йисар) чи обществода демографиядин, яни агьалийрин (аялрин) кьадар артухарунин, хуьнин месэладикай ерли рахазвачир. Хизан кутаз тежез, аялар хуникай кичIез, хьайибурни гадариз, са йикъан фан гуьгъуьна гьатнавайбур авачир… Нафакьачивал вирида виринра негьзавай. Кардик квачирди, куьчедилайни кьуна, кIвалахдай чкадал тухузвай… Фейи чкадани яшамиш жедай кIвални (исятда абуруз, “коммуналка” лугьуз, тегьне язава) гузвай. ЦIийи-цIийи хизанар, цIийи инсанрин несиларни арадал къвезвай.
Умудар гьар са обществоди вичи, инсанрин алакъайри, уьмуьрдин шартIари арадал гъизвайдал шак алач.
“Инсандин чин алай гилан демократрини либералри” а девирдиз ягъ тийизвай тегьне, чIулав ранг амач. Умудризни санлай цIай яна. Девлет тарашайбурун гьукумди (вири дережайра) рахунар инсанрикайни инсанвиликай ийизватIани, уьмуьрдин шартIари а гафар вири редзава, инкарзава. Къачузвай гзаф камарихъ хъсан нетижаяр жезвач. Куьз лагьайтIа, уьмуьр хуьзвай шартIарал гьалтайла, барабарвал квахьнава. Виридалайни артух пропаганда (вири жуьрейрин такьатралди) ийизвайди хсусият патал женгер чIугун я. Ина сада-садан як тIуьн, иви хъун, намусдиз кIур гун, чалкечирвал, зидвал, чаравал, душманвал, эхирни, акьалтIай къайгъусузвал вилик акатзава. Умудар нихъ амукьда?..
Мектебда амаз аялдин умуд атIузва. ГьикI лагьайтIа, адаз чирвилер къачудай сад хьтин шартIар авачирди аквазва. Вири пулди идара ийизва. Пул авайдан хвани руш “къизилдинбуруз” элкъвенва. Фамусоврин обществода хьиз (ХVIII асир), гьеле кьепIина амаз, чиновникдин хцизни рушаз виринра (кIелунрани, кIвалахрани) къулай чкаяр гьазурнавайди аквазва. Кьилин образование къачун гила кесибрин кьисмет яз амач. КIелайтIани, кIвалах жагъидач. Тухудач абур аскервилизни. Пул гвачирди йифен къаравулвилени кьабулзамач.
Жуван кар (“бизнес” лугьудайди) ачухунни гьихьтин имтигьанрал гьалтзаватIа, вирибуруз аквазва. Гьар са “карчидихъ” (“работодателдихъ”) са ихтиярни авачир шумуд лукI ава?.. Ни вуж хуьзва?..
Кар-кеспидик квачир гзаф жегьилар акьалтIай тахсиркаррин жергейриз гьавайда физвайди туш. Парабур акьалтIай теквили, умудсузвили, кесибвили пуллу ампайрин гъиле твазва.
Умудар авачир несилар ажузбур, са куьнизни ярамиш тушир руьгьсузар жедайди и йикъара ОТР каналдин са шумуд передачада раижна.
Яргъаз фена вучда, а кар чаз гьа жуван хуьре, шегьерда, райондани аквазвачни? Хуьрер ичIи хьунин асул себеб жегьилар чкайрал умудривай къакъудун тушни?!
Ихьтин келимаяр кIелай бязибуру лугьунни мумкин я: писатель, публицист яраб икьван бейчаравилелди вучиз рахазватIа?
Писателдин кIвалах чи обществода ерли кIанзамайди хьиз туш. Сад лагьайди, абурун ктабар, виликрай хьиз, государстводи чапзамач, я государстводи маса къачузмач. Писателдикай “бизнесчи” жезвач. Жуван харжийрихъ акъудзавай затIар (гила ктабар кхьин тийизвай касни амайди хьиз туш) низ герек жезва? Какадарнава халисан устадвални къабачивал. Парабуруз писателвилин кхьинар гафарин къугъунар хьиз я. Усал затIарин тариф цава твазва пул гвай халуйри. Халисан бажарагъар кьулухъ галамукьзава. Абурун гъавурда акьадай кIелдайбурни кIандачни?.. КIел хъийизмани ктабарни журналар, адетдин газетар?..
Куьрелди, умуд лугьудай “къизилдин емиш” чаз чидай тарарал аламач. ЯтIани умуд хвена кIанзава. Общество санлай пулдихъ начагъ ятIани, вирибур акьван дилибур, начагъбурни туш. МасакIа фикирзавайбурни авайди я…
Яд хьайи вацIариз ятар хкведайди я лугьузва. Гьуьлуьни датIана са патахъди лепе ядач. ХъуьтIер алатиз, гатфарар къведайди хьиз, белки, умудлу краринни гьерекатрин вахтарни хквен. Гьич тахьайтIа Президентни ара-ара гьахьтин крарикайни рахазва ачух эфирда. Гьавиляй, гьихьтин четинвилера, зидвилера, кьуьруькра чун тваз хьайитIани, а завалрай экъечIдай уламар жагъурна кIанзава. Хвена кIанзава инсанвилин хъсан адетар, инанмишвилер. Тапан идеалрикай къерех хьун чарасуз я. И кардиз анжах чи илимлувили (жува-жуваз къачуртIани), хайи чилел зегьмет чIугуни, адан девлетрин иесивал авуни, руьгьсузвални, нефсетIвал негь авуни чаз куьмек гуда. Жуван гъилевай лашунин тарифна, адан лайихлувал вине тван. ГъвечIи, тIимил къазанжи къвезвай кIвалахдизни ваъ талгьана, хизан хвена кIанзава.
Кесиб я лагьана, хизанар терг авуртIа, чун гьихьтин гьалдиз атун мумкин я?.. Къизилдин кварар ава лугьуз, киредин гетIеяр гадардани?..
Умуддин, яни инанмишвилин къуватдикай чIехи шаир Шихнесир Къафланован гафар рикIел хкин:
Гуьзелвилиз пай амай кьван рикIера,
Къаз амай кьван Инсанвилин никIера,
Муьгьуьббатдин цIай амай кьван рикIера,
Уьмуьр вич хьиз, жедач гьелек ви мани…
Эхь, умуд чIехи къуват я…
Мердали Жалилов
