Уллу-Гъетягърин тарихдай итижлу гьар жуьре делилар, вакъиаяр «Лезги газетдин» са шумуд нумрадиз акъуднай. Анра газет кIелзавайбур хуьруьн тарихдихъ, адетрихъ, агьалийрин кеспи-сенятрихъ галаз таниш хьана. Дагълух районрин гзаф хуьрер, бубайрин юрдар туна, гьайиф хьи, аранриз эвичIна.
VI-VIII асирра Гъетягърин хуьр и дереда виридалайни чIехиди тир. Гьавиляй адаз Уллу-Гъетягъни лугьузвай. А девиррин чапхунчийрин хурани гъетягъвиярни къунши хуьрерин агьалияр сад хьана акъваззавай. Тарихдин чешмейра къейднавайвал, 1886-йисан делилралди, хуьре 581 кас яшамиш жезвай.
Исятда хуьр алай чкадилай 3-4 км яргъа археологиядин памятникар яз гьисабзавай куьгьне сурар ава. Сурара “Цекверин пIир” лугьудай чкани ава. Гьа патарив куьгьне хуьр хьайи чкани малум я.
Куьгьне Гъетягърин хуьре гзаф булахар авайди тир. Тажубардай кар: хуьре булахар кьураз башламишна. Къунши Чантар хуьрени гьалар гьа ихьтинбур тир.
1966-йисуз залзаладилай кьулухъ Чантарахуьруьн жемят Агъа СтIалрин Къазмайрал эвичIна. Гъетягъвийри лагьайтIа, тик рекьерай 1,5 км мензил атIана, хъвадай ва мал-къарадиз гудай яд гъиз, саки лап четин шартIара яшамиш хьун давамарна. Дишегьлияр датIана цин рекье авай. ХъуьтIуьз гьалар генани четинбур жезвай. Ихьтин азабдин шартIарикди агьалийри куьгьне Гъетягърин хуьре мад цIийи кIвалер эциг хъийизмачир. Жегьил хизанри исятда хуьр алай ЦIийи Гъетягъа чпин кIвал-югъ кутазвай, бязибур мукьва-кьилияр авай маса хуьрериз куьч жезвай.
Инра булахар вучиз кьуразватIа лугьуз ахтармишунар авурбурни хьана. И месэладал мукьуфдивди алахъай сифте кас 1930-йисара хуьруьн муаллим Рамазан Юсуфов тир.
Куьгьне хуьрелай винидихъ “Пиян чарха” лугьудай чка ава. Адаз пиян лугьунин себеб ам гьамиша чкIизва, авахьзава… Юкьван гьисабдалди 8 км алай хивен вини пата тамар ава. Тамарикай хкатзавай ятар къвезвай агъа пата булахар кьурун адетдин кар туш. Там исятдани ама, амма чилер са шумуд сеферра зурзана, залзалаяр хьана. Эгер залзалайрикди чилин кIаникай ятар физвай къатар ханатIа, бес там кьуранвач хьи, исятда Гъетягъар, Шихидхуьр алай чкайра ятар ава хьи. И месэладиз талукь суалар гзаф я. Цин месэлайриз талукь яз бязи вахтара къунши хуьрерин арада акьунарни жедай.
Къенин юкъуз Уллу-Гъетягъар чIехи хуьр хьанва. Анин администрациядик мад вад хуьр — Сайтархуьр, Птидхуьр, Татарханар, Вини ва Агъа Къартасар акатзава. Уллу-Гъетягъа алай вахтунда 200-лай гзаф кIвалер ава.
Назир Шихгьасанов
