12-август — Жегьилрин югъ

Алай вахтунда жегьилар кIеве твазвай, абуруз чпин бажарагъдин, алакьунрин, чирвилерин мумкинвилер ишлемишдай шар­тIар тахьунин месэлаяр гзаф ава. Эхиримжи йисара гьам уьлкведа ва гьам республикада кьиле тухвай реформайрихъ ва ма­са дегишвилерихъ галаз ала­­къа­лу яз жегьилрин уьмуьрдиз, яша­йиш­диз, кIелун­риз, кIвалахдиз талукь ва абуруз дуьзгуьн тербия гунин месэлаяр фикирдай акъудна. Не­тижада са кьадар жегьил гадаяр, гьатта бязи рушарни тахсиркарвилин рекье гьатна, явакьанвилиз, темпелвилиз кьил яна.

Жегьилрин тIал алай месэлайри­к иллаки бейкарвал акатзава. ГьикI ла­гьай­тIа, кардик­ квачиз хьуни же­гьилдин къанажагъдиз чIу­ру пата­хъай­ таъсирзава. Азад вахт акъуд­­дай чка гьатзава­чир жегьи­лар дуьшуьшдин ва хаталу инсанрин таъ­­сир­дик­ акатзава, ахпа абурулай аслуни жезва­. Гьа са вахтунда бажарагълу, кар алакьдай жегьи­лар республикадилай къецез акъатзава ва абуру чпин къуватар, чирвилер, бажарагъ республика абад авун патал­ ваъ, ма­са­ чкайрин мублагьвал патал серфзава. КIва­лах­дик квачир жегьил чпин гуьзчивилик, таъсирдик кутаз кIанза­вай къуватар, дестеяр майдандиз акъатзава. Абур себеб яз жава­нар, жегьилар наркоманриз, террористриз, экстремистриз элкъвезва. Ихьтин гьа­лари, са рахунни алач, жегьилрин ме­сэ­ла­яр комплекснидаказ гьялун исте­миш­зава.­

Акьалтзавай несил обществодиз менфятлу крарал, къени чешнейрал желб аву­нин сиясатдал элячIун къенин йикъан ис­­темишун я. Хъсандиз кIелзавай, зегь­мет­­ чIугвазвай, илимда, спортда дамахдай агалкьунар къазанмишзавай жегьилар амайбуруз чешне къалурунни лазим я.

Малум тирвал, чна гьар йисуз уьлкведин ва пешекарвилин гзаф кьадар сува­рар, лишанлу йикъар къейдзава. Абуру­кай, амайбурув гекъигайла, шаддаказ, гзаф кьа­дар жаванрин, жегьилрин иштираквал аваз ва жуьреба-жуьредаказ кьиле тухузвайди жегьилрин йикъаз талукь сувар я. 12-август Виридуьньядин же­гьил­­­рин югъ я. И юкъуз жегьилри ял ядай, шадвалдай мярекатар тешкилзава, гележегдихъ умудлу яз камар къачузва. Уьлкведин экономи­ка, яшайиш, культура вилик тухун, цIийи ше­гьерар арадал атун, рекьер туькIуьрун, илимда цIийи гаф лугьун, алемдин сирерай кьил акъудун жегьилрин хиве гьатзава­.

Жегьилрин йикъахъ анжах суваррин, машгъулатрин метлеб туш авайди. Ада гьакI государстводихъ жегьилрин гьа­къин­дай идеологияни, дуьзгуьн сиясатни хьун лазим тирвиликай лугьузва. Жегьил не­сил­ди чпин фикиррилай, идеяйрилай, кьабулзавай къараррилай, тамамарзавай кра­рилай вири уьлкведин гележег аслу тирди кьатIунун лазим я. ГьикI лагьайтIа, школь­никривайни студентривай, жегьил ра­бо­чий­ривайни карчийривай, бизнесменривайни банкирривай чи уьлкведин пакадин рехъ шегьредиз элкъуьриз  жеда. Жегьилрин ва жегьил хизанрин гьакъиндай къайгъударвал чIугунни государстводин социальный политикадин кар алай хел я.

Тестикь хьанвайвал, агьалийрикай 14 йисалай 30 йисал къведалди яш хьанвайбур жегьилар яз гьисабзава. Къе чаз авай делилралди, Россиядин Федерацияда 30 миллиондилай виниз жегьилар ава. Абурукай гзафбуру кIвалахзава, кIелзава, илимдин рекьяй ахтармишунар ийизва, яратмишзава. РФ-дин образованидин ва илимдин министерстводин делилралди, Россиядин гьар вад лагьай жегьил агьалиди кьилин ва юкьван идарайра кIелзава.

Гьакъикъат далдаламишиз жедач, эхиримжи вахтара государстводи жегьил­риз кIелдай, кIвалахдай, яратмишдай, илим­дал­, карчивилел, спортдал машгъул жедай, ял ядай къулай шартIар тешкилуниз ар­тух фикир гузва. Федеральный, регион­рин махсус программаяр кьабулнава. Рос­сиядин шегьерра “Селигер-2019”, “Машук-2019”, “Каспий-2019” форумар, фестивалар, яратмишдай конкурсар, бизнес-клубар ва маса серенжемар кьиле тухузва. И важиблу, зурба мярекатра уьлкведин вири регионрай бажарагълу, активный жегьилри иштиракзава, абуру экономика, илим, культура вилик тухуниз талукь хейлин проектар теклифзава.

Дагъустандикай кьилди ра­хай­тIани, эхиримжи вад йисуз республикада уьмуьрдин дережа хкаж жезвайди аквазва. Къе Дагъларин уьлкведа са миллионни зуралай виниз жегьилар ава.  Чи республикадиз жегьилрин макан лу­гьуз­ жеда, гьикI  хьи, эгер Россиядин амай регионра же­гьилри 26-27 процент тешкил­за­ватIа, Да­гъустандин агьалийрин 54,5 про­цент жегьилар, жаванар я. Чи уьлкведа­ ма­са ихьтин республика, область, край авач. Им еке къуват я. ЦIи 26 агъзурдалай­ виниз ру­шарини гадайри юкьван школаяр куьтягьна. Абурун вилик уьмуьрдин ге­гьенш­ рекьер ачух жезва. Школайра исятда 800 агъзурдалай виниз аялар, жаванар ава.

Идарайриз регьбервал гудай, гьуку­мат­дин къурулушда кIвалахдай жегьил къуватар жагъурун патал кьиле тухвай “Зи Дагъустан” конкурсди гзаф крарин гьакъин­дай шагьидвалзава. Конкурсда 11 агъзурдалай виниз жегьилри иштиракна. Абурукай 54 касди гъалибвал къачуна. Къе абур саки вири жуьреба-жуьре къуллугърал тайинарнава.

Чи гзаф жегьилар зегьмет чIугваз кIан­дайбур, затI арадал гъиз алахъдайбур я. Школаяр, вузар куьтягьай ва кIвалах гьат тийизвай гзаф жегьилар хсуси бизнес ачухунин терефдарар я. И кар фикирда кьуна, республикада гъвечIи ва юкьван биснесдал машгъул жез кIанзавай­буруз къулай шартIар тешкилнава. Хсуси кар ачухдай сифтегьан пулар гузва.  И рекьяй жегьилриз мадни куьмек гун патал республикадин шегьерра “Жегьилар кIвалахдал­ди таъминарунин месэлаяр ва абур гьялдай рекьер” темадай элкъвей столар, фо­румар кьиле тухузва. Школаяр, вузар куьтягьзавай жегьилриз теклифнавай и мярекатда абурухъ галаз гьукумдин, бизнесдин, карханайрин жуьреба-жуьре къурулушрин векилар гуьруьшмиш жезва.  Республикадин вузра кIелзавай хейлин гадайрини рушари федеральный конкурсра, форумра иштиракзава, чпихъ еке гьевес, бажарагъ авайди къалурзава, гъалибвилер къазанмишзава. Гьелбетда, им тарифдай кар я.

Амма вири жегьилрикай икI лугьуз жедач.  Темпеларни, вад-ругуд йисуз кIелна, пешедай кIвалах тийизвайбурни, производствода кIвалахдай ашкъи авачирбурни, са карни тийиз, еке  мажибар къачуз кIанзавайбурни тIимил туш.

Эхиримжи йисара  жаванрин, жегьилрин арада наркотикар ишлемишзавайбур гзаф гьалтзава. Республикадин наркодиспансердин учетда ирид агъзурдав агакьна наркотикар ишлемишзавайбур ава. Да­гъустандин наркодиспансердин кьилин духтурди къейдзавайвал, учетда авачирбурун кьадар мадни гзаф я. Абурун 70 про­цент жегьилар я, абур чеб са­гъар хъийидай идарайривни гатIунза­вач. Лап чIуру кар ам я хьи, наркотикар иш­ле­мишзавайбурун жергеяр рушари къалинарзава. Имни акI лагьай чIал я хьи, ахьтин ди­шегьлийри хадай аяларни сагъсузбур же­да. Республикада авай наркотикар маса гунал гуьзчивалдай къуллугъди наркоманиядин вилик пад кьун патал еке алахъунар ийизва. И важиблу кардик вири  общественностдини вичин пай кутун лазим я.

Дагъустан Республикада “Государст­водин жегьилрин политикадин гьакъиндай”, “РФ-да жегьилрин ва аялрин общественный объединенийриз куьмек гунин гьакъиндай”, “Жегьилриз ва аялриз ял ягъун, сагъламвал мягькемарун, кIва­лах­дал, менфятлу крарал машгъул хьун тешкилунин гьакъиндай” законар кардик ква. Жегьилрин месэладиз талукь концепцияр, программаяр, къарарарни  ава. Абуруз­ федеральный программайра, форумра, конкурсра иштиракдай мумкинвал гузва.

РД-дин жегьилрин крарин рекьяй мини­­­стерстводи  кар алай месэлаяр яз гьисабзавайбурук акатзава: жегьилриз диндинни ахлакьдин ва гражданвилин образование гун; жегьилар яшайишдин месэлаяр гьялунал желб авун; бажарагълу ва инициатива къалурзавай жегьилрин тереф хуьн; яшайишдин жигьетдай кIеве гьатна­вай жегьилриз куьмек гун; жегьилрин ва аялрин общественный объединенийрин кIва­лахдин тереф хуьн; жегьилар тIем акакьдай кIвалералди  таъминарунин карда куьмекун, волонтеррин жергеяр къалинарун…

И везифайрин бинедаллаз министерстводи акьалтзавай несил ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишунин месэ­лайризни кьетIен фикир гузва. Республикада ватанпересвилинни военный 14 объединение ава: “Спасатели”, “Морские ко­тики”, “Ополченцы”, “Боец”, “Краповый берет”, “Патриот”, “Стрелок”, “Тебе доверяет­ Родина”…Анра аялриз, жаванриз военный рекьяй сифтегьан вердишвилер гузва­, Ватан кIан хьунин, адаз вафалу хьунин гьиссер кутазва. Жегьилрин руьгь ахлакьдин, марифатдин жигьетдай мягькемарзава. Ихьтин тербия, бедендин сагъламвал, лигимвал гьар аялдиз, жегьилдиз ге­рек я. Республикада эхиримжи йисара пай­да хьанвай диндин экстремистрин, террористрин гьерекатдиз акси акъваздай жегьил къуватар герекзава. Гъа­вур­дик квачир, ахлакьдин, марифатдин, ватанпересвилин тербия агакь тавунвай жаванар террористрин, бандитрин таъсирдик фад акатзава. И кардиз талукь яз жегьилрин общественый объединенийри кIвалах тухузва, дуьзгуьн нетижаярни жезва.

Дагъустандин жегьилар, Россиядин амай регионрин жегьилрив ге­къигайла, са куьналдини усал туш. Шаз ва цIи кьиле фейи Вирироссиядин конкурсра, форумра, конференцийра иштиракай дагъустанвийри чпихъ гьар са рекьяй алакьунар, бажарагъ авайди къалурна. Да­гъус­тандин са шумуд манидарди Вирироссиядин конкусра кIвенкIвечи чкаяр кьуна. ЦIини чи манидарар гьа ихьтин дережадив агакьна. Алатай йисуз Кеферпатан Кавказдин жегьилрин “Машук — 2019” форумда 500-далай ви­низ дагъустанвийри иштиракна. Абуру форумдал чпин 200-дав агакьна проектар майдандиз акъудна, хейлин грантар чара ийидай ихтияр къазанмишна. ЦIини чи жегьилри гьахьтин форумра иштиракзава.

Республикада гуьгьуьллубуруни  (волонтерар) чпикай викIегьдиз хабар гузва. Иллаки карантиндин вахтунда абуру тIугъ­валдикай хуьн патал кIвалера амукьай яшлубуруз, начагъбуруз гьар жуьредин куьмекар гана, неинки Махачкъала, Каспийск, Дербент, Хасавюрт шегьерра, гьакI районрани яшлубуруз, набутриз куьмекар гунин, тIебиат хуьнин, михьи аву­­нин, донорвилин крара иштиракзава, агьалийриз и рекьяй чешне къалурзава.

Жегьилрин крарин рекьяй министерст­водин кIвалах себеб яз, жегьилрин ва студентрин эцигунардай дестеяр, КВН-дин командаяр арадал хканва. Комитетда “Жегьилрин инновационный центр”, “Информациядинни аналитический центр”, “Аялризни жегьилриз гражданвилин ва ватанпересвилин тербия гудай республикадин центр” кардик кутунва. Абуру тухузвай кIвалахди жегьилар, аялар тахсиркарвилин, террориствилин, экстремиствилин гьерекатривай яргъа ийизва.

“Жегьилар чи гележег я” — им гьакIан лозунг туш. Къуй абуруз виликди фидай мумкинвилер — артух, гележегни хушбахт­луди хьурай.

Нариман Ибрагьимов