СССР чукIурайла, Россиядин Федера­ция­ тIвар алай цIийи государство арадал гъайила, адахъ вичин пайдахни хьана. Президентдин Указдалди 22-август РФ-дин Государстводин пайдахдин югъ яз малумарна­. 

Уьлкведин Дибдин законда къейднавайвал, гьар са агьали, иллаки акьалтзавай несил государстводин яржарив (символрив) гьуьрметдивди, дамах авунивди эгечIун ла­зим я. Жаванар гьа икI вердишарунихъни­ кье­тIен метлеб ава. Государстводин яржарик пайдах, герб, гимн акатзава. Къейд авун лазим я хьи, неинки жегьилриз, жаванриз, гьакI са кьадар яш хьанвай инсанризни­ государстводин метлеблу яржариз талукь та­рихдикай са акьван чизвач. Къе чна, Россиядин Государстводин пайдахдин йикъахъ галаз алакъалу яз, и  нукьсан арадай акъуд­да.

Россиядин пайдахдикай сифтегьан малуматар I Петрдин буба Алексей Михайловича пачагьвал авур макъамда, 1668-йисуз, пайда хьана. Урусатди и вахтунда къецепатан уьлквейрихъ галаз алишверишдин алакъаяр гегьеншарзавай. Алексей Михайловичани, савдагарриз куьмек яз, гимияр туь­­­кIуьрунин ва кардик кутунин тапшуругъ гана.  Ока вацIун къерехдал алай Деди­ново хуьруьз гимияр туькIуьриз жедай устIарар­ кIватI­на. УстIаррин гъилерикай хкатай сифтегьан гимидиз “Лекь” тIвар гана ва адан капитанвилени фон Сведен­ лугьудай кас тайи­нарна. Цел сирнавиз экъечIдалди вилик капитанди пачагьдивай хабар кьуна­: “Ги­ми гьихьтин пайдах алаз сефердиз экъечI­да?” Ада мадни алава хъувуна хьи, гими гьи госу­дар­стводин­ди ятIа, пайдахни гьаданди хьун ла­зим я. Амма, гьайиф хьи, Урусатдин па­чагь­лугъдихъ и макъамда хсуси пайдах авачир.

Ихьтин агьвалатдин шагьид хьайи пачагьди а вахтунда гьуьлерикай хъсандиз менфят къачузвай ва чпихъ гимияр авай Великобританиядин, Даниядин, Швециядин, Нидерландрин ва гьакI Библиядин пайдахрикай малуматар кIватIна. “Лекь” гимидин пайдах гьазурдайла, тIварар кьунвай  пайдахрин чешнеяр бинедиз къачуна.

Государстводин пайдах гьазурун патал 1668-йисан 9-апрелдиз махсус буйругъдал­ди са шумуд жуьредин рангунин парчаяр­ гъа­на. И карда Голландиядин инженер Давыд Бутлерани иштиракна. Ада пачагьдиз­ чпин уьлкведин пайдах гьихьтинди ятIа къа­лурна. Алексей Михайловича юкIвар-чипIер ягъайдалай гуьгъуьниз талукь кьве указ акъуд­на. Сифтегьан гимидиз пайдах гьазурун патал яру, лацу ва вили парчаяр ишлемишна, пайдахдал лекьрен шикилни чIугуна.

Уьлкведин  кар алай  вексиллологар тир П.Белавенеца, К.Иванова ва А.Усачева гьисабзавайвал, лекьерилай гъейри, пайдахрал вили хашарин шикиларни чIугунвай. Гуьгъуьнлай Урусатдин военный гимийрал кьве кьил алай лекьрен пайдахар пайда хьана. П.Белавенеца къейдзавайвал, Нар­вадин кIаник женгер кьиле фидайла, квахьай пайдах лацу, вили, яру рангаринди ва лекьрен къизилламишнавай кьве кьил алайди тир.

1693-йисан 6-августдиз I Петр военный гимиярни гваз Лацу гьуьлелай фидайла, 12 туп алай “Пак Петр” гимидал “Москвадин пачагьдин пайдах” хкажнавай. Ам сад хьтин лацу, вили ва яру рангарин зулариз пайнавай, лекьрен къизилламишнавай кьве кьил алайди тир. Къенин йикъаралди амукьнавай и пайдах Санкт-Петербургдин гьуьлерин центральный военный музейда хуьзва.

1698-йисан 19-ноябрдиз Воронежда Рос­­­­сиядин линейный гими туькIуьриз башламишна ва 1700-йисуз ам куьтягьна. Адал хкажай пайдахни лацу, вили, яру рангарин зулариз пайнавайди тир. Гуьгъуьнлай и пайдахдал Андреевский хашни чIугуна.

Урус чIалан баянрин (толковый) словарь туькIуьрай тIвар-ван авай алим Владимир Дала къейднай: Европадин вири халкьариз чпин милли рангар чизва. Чаз лагьайтIа, чизвач ва мукьвал-мукьвал чун ягъалмишни жезва. И нукьсан 1896-йисуз, Урусатдин пачагь II Николай тирла, арадай акъудна. Урусатдин пайдахдин рангар тайинарна: лацуди, вилиди, яруди.

Тарихдай чаз чизвайвал, 1917-йисан инкъилабдилай гуьгъуьниз, пачагьлугъ кIва­тIай­ла ва Советрин цIийи гьукумат тешкил хьайила, пуд рангуникай ибарат пайдахдин чкадал­ Яру пайдах пайда хьана. Совет­рин Союз чукIунихъ, Россиядин Феде­ра­ция­дин го­сударство арадал атунихъ галаз санал мад чи уьлкведин кар алай имаратрин, дараматрин къаварал, ку­кIушрал лацу, вили, яру рангарин зуларин пайдах хкаж хьана.

Россиядин пайдахдин рангариз талукь яз жуьреба-жуьре фикирар ава. И кардин гьакъиндай официальный баянар ганвай чка авач. Амма лугьузвайвал, уьлкведин пайдахдин рангарихъ са шумуд метлеб ава.

Куьгьне Урусатда абуруз ихьтин метлеб гузвай: лацу ранг — акьалтIай намуслувал ва ачухвал; вили ранг — вафалувал, дуьз­вал­, ми­хьивал ва эдебдин михьивал; яру ранг — викIегьвал, жуьрэтлувал, мергьяматлувал.

Инкъилаб жедалди вилик халкьди пайдахдин рангариз маса метлебни гузвай: лацу  — азадвал, вили — Богородица; яру — пачагьлугъдин къудратлувал.

Гьа са вахтунда и рангариз хашпара килисадин, пачагьлугъдин гьукуматдин ва халкьдин садвилин метлебни гузвай: лацу­ ранг — хашпара диндин ярж; вили ранг — пачагьлугъ­дин гьукумдин ярж; яру ранг — урус халкьдин ярж.

Уьлкведин гележег, халкьдин аслу туширвал, азадвал, къудратлувал, хушбахтлувал акьалтзавай несилдиз ватанпересвилин тербия гунихъ галаз алакъалу я. И жигьетдай дуьз тербия агакьай гьар са кас Ватандал ашукь жеда, кIеве гьатайла, ам хуьн патал душмандихъ галаз женгиниз экъечIда, гьалтзавай кьван четинвилериз таб гана, виликди фида.

Ихьтин мисалар чаз тарихдин гзаф ва­къи­айрай аквазва. Хайи кIвал, макан, Ватан­ хуьн патал вишералди, агъзурралди рухвай­рини рушари зурба игитвилер къалурна, ихьтин макъамра чпин чанарни къурбандна. Женгеризни абур Государстводин пайдах ­цава кьуна фена. Пайдахди гьар са ас­кердин руьгь хкажзавай. Миллетдин, ханлухдин, уьл­кведин пайдахдик кваз чи халкьди арабрин, персерин, туьркверин, монголрин, татаррин, белогвардейчийрин, Ватандин ЧIехи дяведа немсерин кьушунрихъ галаз къизгъин женгер кьиле тухвана. Къе чун азад, садалайни аслу тушир, виридаз сад хьтин барабар ихтиярар ганвай уьлкведа яшамиш жезва. Им чи уьтквем бубайрин, дидейрин гьунар я. Абурун баркаллу, къагьриман крар датIана рикIелни хвена кIанда. ИкI, ватанпересвилин руьгьдаллаз тербия­ламишунин карда хъсан чешнеяр кIамай кьван ава.

Тарихда государстводин пайдах хуьн патал игитвилер тIимил къалурнавач. Са бязибур рикIел хкин.

Урусатдин кьушунри Япониядихъ галаз­ дяведин гьерекатар тухузвай. 1905-йисан 25-февралдиз Мукдендин женг кьиле фена. Ахалцыхдин 162-пияда кьушунрин полкуни са шумуд сеферда чпелай гзаф тир японвийрин гьужумар алудзавай. Къвердавай къуватар тIимил амукьзавай. Полкунин командир Степан Жирноваз акуна хьи, душманди чеб гьалкъада твазва. Ада, аскерриз, жидаяр вилик авуна, гьалкъадай экъечIунин буйругъ гана. Эхиримжи гьерекат хъийидалди вилик унтер-офицер Грищанова полкунин пайдах вичин бедендал алчударна, кIевна. Жирнова душмандин фикир вичел желбна, Грищановаз пайдахдин аявал ийидай мумкинвал гана. Командир телеф хьана. Грищанов есирвиле гьатна. ЯтIани ада пайдах хвена, ахпа полкунин поручик  Хондажевскийдив вугана. Ада 9 вацра, вич есирдай азад хъийидалди, пайдах хвена ва 162-полкуниз хкана.

Ватандин ЧIехи дяведа Яру Армиядин аскерри пайдах душмандин гъиле гьат тавун патал мадни еке игитвилер къалурна.

1941-йисан гад Советрин кьушунар патал лап четинди тир. Чилин гьар са чIиб патал къизгъин женгер кьиле физвай. Аскерралди, яракьралди, техникадалди тафаватлу жезвай душмандин хура акъваздай такьатар бес тежез, кьулухъди чIугуниз мажбур хьанвай. Бердичевдин Яру Пайдах авай лишанчивилин 24-дивизияди Белоруссиядин чилел фашистрин вилик пад кьазвай. Амма къуватар барабарбур тушир. Дивизия саки гьалкъада гьатнавай. Политрук Барбашев кьве аскерни галаз дивизиядин пайдах саламат ийиз, гьалкъадай экъечIиз алахъна. Гьайиф хьи, женгина пудни телеф хьана. И кар Могилевдин областдин Чериков райондин Анютино хуьряй тир Урусатдинни Япониядин дяведин ветеран Дмитрий Тяпкиназ акуна. Йифиз ада, къуншини галаз фена, пайдахни гваз чи аскерар кучукна. 1943-йисан октябрдиз хуьр азад хъувурла, Тяпкина аскерар ва пайдах кучукнавай чкадикай лишанчивилин 38-корпусдин политотделдин начальникдиз лагьана. Пайдах хкуд хъувуна ва 24-дивизиядив вахкана. Тяпкинан лайихлувал, ватанпересвал адаз Яру Пайдах орден гуналди къейднай.

Ватандихъ кIанивал, руьгьдин мягькемвал, государстводин вилик жавабдарвал жергедин агьалийрини успатзава. Украинада урус халкьдиз, урус чIалаз, Россиядихъ галаз  алакъалу ивирриз акси, душманвилин сиясат тухузвайла, куьчейра, идарайра урусдал рахазвайбур жерме ийизвайла, дустагъра твазвайла, викIегь инсанри чеб яшамиш жезвай кIвалерин, кIвалахзавай идарайрин къаварал Россиядин пайдах хкажна. СМИ-ри малумарайвал, 2014-йисуз Харьковдин мэриядин винел пайдах хкажай кас са шумуд йисалай кьуна, дустагъна. Одессада вичин кIвалин къавал Россиядин пайдах хкажайдаз 15 йис кар атIана…

Россия вичин ватан яз кьазвай гьар сад Украинади хаин, коллаборационист яз гьисабзава. 2022-йисан 24-февралдилай миллетбазри чпин инсанрилай «коллаборационизмдин» статьядин бинедаллаз 1,1 агъзур уголовный дело къарагъарна.

Государстводин пайдах кваз такьун, адакай ягьанат авун, ам кьацIурун еке тахсиркарвал я. Ихьтин ксар Пачагьдин Урусатдани 1903-йисан закондин 128-статьядин бинедаллаз жавабдарвилиз чIугвазвай. Пайдах государстводин пак ярж, адав гьуьр­метдивди эгечIунни лазим я.

Россиядин Федерациядин закондалдини государстводин яржариз (пайдах, герб) зиян хкатдай гьерекатар авур инсандиз са йис кар атIузва, я тахьайтIа, са йисуз ам пулсуз кIвалах авуниз мажбурзава.

Государстводин пайдах вилин нини хьиз хвена кIанзавай ярж я. Россиядин Федерациядин пайдахдин гьакъиндай талукь законар, абурал асаслу яз пайдахдикай менфят къачудай, ам ишлемишдай, хуьдай статьяяр ава. Россиядин Федерациядин государстводин пайдахдикай ягьанатардай ихтияр садазни авач.

Абад  Азадов