Артух хьун мумкин я

Уьлкведин хуьруьн майишатдин министерстводи алай йисуз 123 миллион тонн техил кIватIуникай виликамаз  ганвай малуматрай аквазвайвал, адан кьадар гзафвилихъ дегиш хьун мумкин я лугьузва. Идакай Сочида кьиле фейи вири уьлкведин техилдин форумдал ведомстводин регьбер Дмитрий Патрушева лагьана.

Ада рикIел хкайвал, алай йисуз уьл­кведа 123 миллион тонн техил кIватIун вилив хуьзва, адакай 87 миллион тонндив агакьна — къуьл. 2023-йисуз магьсулар цадай майданри 47,7 миллион гектар тешкилун лазим я. Им тумар цанвай вири мулкарин умуми гьисабдикай 60 процент я. КIватIна­вай бегьерди (амукьнавай техилни фикирда кьурла) цIийи сезонда къецепатан базардиз 50-55 миллион тонндилай тIимил тушиз техил акъуддай мумкинвал гуда.

Министрди рикIел хкайвал, 2022-йисуз техил арадал гъизвайбуруз 20 миллиард манатдин куьмек ганай. ЦIи и серенжемдиз гьелелиг 10 миллиард манат чара авунва, 10 миллиард манатни мукьвара хуьруьн майишатдал машгъул ксарив агакьарда.

Алатай йисуз уьлкведа 157, 7 миллион тонн техил кIватIнай, идакай 104, 2 миллион тонндив агакьна — къуьл.

Телефон авачирвиляй

США-да ажайиб вакъиа кьиле фена: вичихъ смартфон авачир 7-классда кIел­завай аял себеб хьана, автобусдин водителдин ва цIудралди аялрин уьмуьр хасаратвиликай къутармиш хьана. Идакай CBS изданиди хабар гузва.

ИкI, 26-апрелдиз школадин аялар кIва­лериз хутахдайла, автобусдин водитель, улакь гьализ-гьализ, вич-вичикай хкатна. И кар Диллон Ривзаз акуна. Ада гьасятда серенжемар кьубулун лазим тирди кьа­тIа­на. Аялди, энгел тавуна, водителдин чкадал фена, руль гъиле кьуна, явашдаказ тор­моздал илисна, автобус физвай автомобилрин цIиргъинай къерехдиз акъудна, вичин юлдашриз къутармишдай къуллугъдин 911 нумрадиз зенг ая лагьана эмирна.

Макъалада къейдзавайвал, ихьтин кьегьалвал авур кас автобусда телефон гвачир­ тек са аял тир. Вири чпин гъилевай смарт­фонрал машгъул  хьанвай вахтунда Диллон Ривза кьуд пата вичиз аквазвай “шикилриз” дикъет гузвай. Гуьгъуьнлай муькуь аялри хиве кьурвал, юлдашди водителдин патав звердалди, абуру и кар хьанвайди гьич кьатIунни авунвайди тушир.

Малум хьайивал, макъаладин игитдиз адан диде-бубади телефон къачун отказнавай. Гьавиляй ам смартфон гвачир тек са аял яз хьана автобусда. И кар себеб хьана, цIудралди инсанрин уьмуьр хасаратвиликай къутармиш хьана.

Къейд ийин хьи, духтурар и вакъиа кьиле фейи чкадив вахтунда агакьна ва водитель больницадиз тухвана. КичI акатнавай школьникар кIвалериз маса автобусдаваз ахгакьарна.

Гзаф яшар хьанвайбур

Международный иштираквал аваз геронтологиядай ва гериатриядай кьиле тухвай Вирироссиядин конгрессдал уьлкведин здравоохраненидин министерстводин штатдик квачир гериатр О.Ткачёвади къейд авурвал, Россияда 100 ва адалай гзаф йисарин яшда авай 9600 кас яшамиш жезва. Идакай министерстводин телеграм-каналда хабар гузва.

Адан делилралди, уьлкведа кIвалах алакьдай яшда авай инсанрилай чIехи тир 36 миллион кас, абурун арадай яз 26 миллион яшлу инсанар яшамиш жезва.

Поликлиникайриз терапевтрин патав къвезвай умуми гьисабдикай 45 процент гьа ихьтин яшда авай инсанар я. Амма азаррин вилин пад кьадай центрайра ла­гьайтIа, ихьтин агьалийрин кьадарди 55 процент тешкилзава.

Ткачёвадин гафаралди, здравоохраненидин къурулушди 40-50 процент кIвалах яшлу инсанрихъ галаз тухузва. Гьавиляй къе маса пешейрин духтурриз ихьтин яшда авай ксарихъ галаз кIвалахдай къайдаяр чирун важиблу я. Галтад хьана алукьун, къе­къуьнин тегьер дегиш хьун, депрессия, хурун зигьин агъуз хьун, сенсордин дефицит (вилерин ишигъдихъ ва ван хьунин гьиссдихъ галаз алакъалу месэлаяр),  ве­къи­­даказ эгечIун, зулум авун, теквал — ибур вири инсан кьуьзуь ва беден зайиф хьайила, арадал къвезвай татугай гьалар я. Гьа ихьтин лишанрал (дуьшуьшрал) духтурри фикир желбна кIанда.

Уьлкведин здравоохраненидин минис­терстводин штатдик квачир гериатрди мадни къейд авурвал, алай вахтунда духтурар­ яргъалди сагъариз тежезвай уьзуьрар авай гзаф кьадар инсанрал расалмиш жезва. Гьавиляй жуьреба-жуьре пешекаррихъ галаз алакъада аваз кIвалахунилай гъейри, яшайишдин къуллугъар кьиле тухузвай ра­ботникрихъ галазни алакъа хвена кIанда.

Яхунардайла…

Алимрин фикирдалди, вич яхунариз кIан­завай инсанди датIана “шекер эвездайбур” (сахарозаменители) ишлемишуни адаз яргъал вахтунда герек нетижаяр гудач. Бязи ах­тармишунри шагьидвал ийизвайвал, нез­вай шейэрик ширинардайбур гзаф кутуни пис начагъвилер пайда жедай хаталувал арадал гъизва, гьатта — ракдин уьзуьрни. Идакай ИА ВП (Татарстанда) изданиди кхьизва.

Малум тирвал, гьакъикъи шекер квачир ширинардайбур шекердин эвезда ишлемишун патал арадал гъанвайди я, абур суьрсетдин промышленностда гзаф ишлемишзава.

Мукьвара ВОЗ-ди (Всемирная организация здравоохранения),  “шекер эвездайбуру” инсандин сагъламвилиз гьихьтин таъсир ийизватIа, ахтармишунар кьиле тух­вана. Нетижайри къалурайвал, и затIа-ри са гъвечIи девирда глюкозадин метобо­лизмдиз таъсир авуникди заланвал тIимил хьунал гъизватIани, яргъал вахтунда инсан яхун ва герек къайдада бедендин заланвал хуьн патал абурукай хийир авайди илимдалди субутнавач.

Инсандин беден и къайдада туькIуьр хьанва: ада жезмай кьван гзаф пи (жир) кIватI­­­зава, запас яз, герек хьайи вахтунда ам ишлемишун патал. Амма “шекер эвездайбу­ру” и механизм чIурзава. Яни ин­сан­ди са ширин шей тIуьрла, адан меф­тIедиз энергия къачунва лагьай сигнал къвезва. Амма инсанди калория квачир ши­ринлухар, яни “ше­кер эвездайбур” тIуьр вахтунда адан мефтIедив энергия къачуна лагьай сигнал агакьзавач. Гьакъикъи шекер агакь тавурла, беденда кьиле физвай кризисдин процессди инсан гзаф тIуьниз мажбурзава, бедендин и кIвалах­дин макьсад ви­чиз лазим тир энерги­я кIва­тIун я. Нети­жа­да­ инсандик гзаф недай хесет акатзава ва и карди адан  тIуьн иливарунин кIвалахдиз кьецI гунал гъизва.

Гьазурайди — Муса  Агьмедов