Хизандин йис

Шегьердинни хуьруьн арада авай тафаватлувилер садни кьвед туш. Абурук къуншийриз талукь фаркьни акатзава. Эгер хуьре кIвалин къваларив гвай сад-вад ятIа, шегьерда кьакьан кIвалерин вири подъездра авайбур къуншияр я. Акахьун, рафтарвал тIимил ятIани, сада-сад къуншийрай кьазва.

1980-йисара Редукторный поселокда­ больница, поликлиника, издательст­во­дин комплекс, школа ва яшайишдин кIва­лерни эцигна. Аваданламиш тавунвай, гележег авачир чка я лугьуз, инсанар поселокдай кIвалер къачун тийиз­, гьукуматди кIвалер гайибурни гьасятда абур маса хгуз, дегишар хъийиз алахъдай. 80-далай виниз къуншияр авай чи кIвализни 1993-йисуз, кIвалер дегишарна­, Бакудай­ Эминоврин хизан хтана­. Вахт алаш-бу­лашдинди, вири сад-садак какахьнавай­ди, гьар сад чпин яшайишдин къайгъу­да­ авайди тир. Са кьадар яшариз акъатнавай цIийи хизандин иеси вичикай­ ван алаз малумардайди тушир. Гьам чIех­и­бур, гьам гъвечIибур агъайна, секин­, регьимлу, хуш рафтарвал, ислягьвал гвайбур тир. Ихьтин къунши — хизан жуван подъездда хьун разивалдай кар я. Саль­ян хуьруьнви Эминов Муьгьуьдин ва Агъа СтIалдилай тир адан уьмуьр­дин юлдаш Муфрижат. Чпин талукь багърияр­ни, чаз чизвайбур. Чна Белиждин кон­­­сер­виярдай заводда кIвалахдайла, Муь­гьуь­динан стхаяр Имиргьемзе карха­на­дин кьилин инженер, Эмин цехдин бригадир тир. Муфрижатан дах Ямудина­кай­, устад чIагъанчидикай чи хуьруьнви­ чIагъанчи Мегьамедэмин себеб яз чиз­вай­.­­­

Къалабулухдин ­лепейрик

Сальян Кьасумхуьруьн райондин гъве­чIи хуьрерикай сад тир. Ина 45 кIвал авай. Агьалияр магьсулдарвилел, малдарвилел машгъул жезвай. Зулун, хъуьтIуьн варцара итимар къазанмишиз арандиз, шегьерриз фидай. Вирида­ хкянавай рекьяй Эминни физвай. ЧIехи хизан хвена кIанзавай кьван. КIвачел акьалтзавай рухваяр Темирхана, Эмирхана, Мисрихана, Абдурагьмана, Исрафила ва руш ФатIимата диде-бубадиз куьмекарни гузвай. Эминни Цуьквер абурулай рази тир.

1917-1920-йисара яшайишдин гьалар ми­­хьиз дегиш хьана. ЦIийи къурулушар туь­­кIуьр­­завайбур, дагъвийрин уьмуьрда цIийи­вилер твазвайбур акъатна майдандиз. Агьалияр са шумуд патал пай хьана. Коммунист­риз  майилвалзавайбур, динэгьлийрин тереф хуьзвайбур, туьтуьхдик са жуьре твар квайбур, «чаз садни герек туш» лугьузвайбур…­

Гьа и сад-садак какахьнавай макъамда Эмин рагьметдиз фена. Хизан хуьн чIехи хва Темир­ханан хиве гьатна. 1929-йисуз­ ам Шерфеханум тIвар алай рушал эвлен­миш хьана. Хуьре сифтедай зегьмет­кеш­рин артель, ахпа колхоз тешкилна. Югъди кIвалахзавайтIани, хсуси майишат авайтIа­ни, гьал-агьвал тарифдайди тушир­. Йисан вири вахтунда ризкьи акъакьзавачир. Хизан­ гишила амукьзавай вахтарни­ тIимил тушир­.  Хуьруьнвияр вири гьа са гьалда авай. Мукьва-кьилийрин куьмекни­ галаз стхайриз мехъерарна, вах гъуьлуьз гана. Темирханан хизанни къвез-къвез чIе­хи жезвай. Шерфеханума уьмуьрдин юлдашдиз пуд хвани са руш багъишна: Эмин, Имиргьемзе, Муьгьуьдин, Гулизар.

Са бубат хьайитIани яшайиш хъсанардай фикир аваз, Темирхан Бакудиз фена. НафтIадин буругъра адазни кIвалах жагъана. Гьа са вахтунда пешекарвилин дережа хкаждай курсарни куьтягьна. Буругърин мас­тердив кутугай мажиб агакьзавай. Хуьруьз хтайлани, ада жемятдиз са бязи месэлаяр гьялиз куьмекар гудай.

Гитлеран Германияди Совет­рин Союздал вегьини вири крар чIурна. Сальяндай Ватан хуьз 24 итим фена. Стаханован тIва­ру­нихъ галай колхозни зегьметчи къуват авачиз амукьна. Хуьруьн вилик-кьилик квайбуру Темирханаз Бакудай эхверна ва ам  колхоздин председателвиле хкяна.

Хуьре-кIвалени гьалар рикI къарсатмишдайбур тир. Колхоздин къайгъуяр кьуьзек­рин, дишегьлийрин хиве гьатнавай. Стхаяр Эмирхан, Мисрихан, Абдурагьман, Исрафил фронтда авай. Варцарилай абурулай чарар хкведай. Исрафилан гьакъиндайни чIулав хабар хтанай. Вучда, маса чара авачир, фронт, жемят патал кIвалахна кIанзавай. Им регьят месэла тушир. Тамара чуьнуьх хьанвай, дяведикай катнавай бандитрикай Темирхан кьве сеферда къутармиш хьана.

Миллионралди кьегьалри Ватан хуьзвайла, ягь-намус квахьнавай къачагъри, дезертирри ислягь зегьметчийрихъ галаз женг чIугвазвай, колхозрал харж вегьезвай, коммунистар, активистар ягъиз рекьизвай, жемятдин мал тарашзавай. ВикIегьвиликай пай ганвай Темирхан бандитриз, гилан террористар лагьайтIани жеда, муьтIуьгъ хьанач, ада вагьшийрин истемишунарни кьилиз акъуднач.

Ажугъди кьур бандитар са йифиз председателдин кIвализ гьахьна. Касдиз гена хабар хьана ва ада ягъияр катдай чкадал гъана. Маса сеферда адаз бандитрин дестедик акатнавай къунши хуьруьнвиди куьмек гана. Бандитри Темирхан хквезвай рехъ гуьзчи­ви­лик кутуна. Райондиз фена хквезвай ам Магьмутахуьруьн там квай рекье акъвазарна. Яракьламиш хьанвай вад итимдин хура акъвазиз тежедайди кьатIай председатель, вуч авуртIа хъсан я лугьуз, фикиррик акатна. Бандитрикай сада «вун вуж, гьинай я, лагьана хабар кьуна. Темирханалай ухьт алахьна. Ада кьатIана хьи, бандитриз чинай ам чизвач.

— Зун Сальяндилай, — жаваб гана Темирхана.

— АкI ятIа, седрини вун я ман.

— Ваъ эхир, седри масад я. Зун жуван дерди аваз райондай хквезвай Агьмад я.

— Гадаяр, килиг кван и сальянвидиз, квез чидайди яни, Темирхан яни ам. Яда, магьмутахуьруьнви, вун абурун къунши я, ваз чир хьун лазим я. Вуж я и кас?

— Гьада лугьузвай Агьмад я, Темирхан туш.

— Фад-фад гьал хъия жуван балкIан, чун инавайди садазни лугьумир, — таъкимарна башчиди.

Магьмутахуьруьнвидин итимвилин амал­ди Темирхан тажубарнай. Амма председатель гъавурда акьунай: бандитдиз чпин хуьруьнвияр кашакай хуьзвай Сальянрин колхоздин председателдин къени крарикай хабар авай. Гьавиляй вичин юлдашриз сир ганачир.

Темирхан Эминова 1953-йисалди колхоздиз регьбервал гана. Ахпа Вини Ярагърин колхохдин председателвиле зегьмет чIугуна.

Туькьуьл аялвал

1942-йис Эминовар патал лап перишанди, чIулавди хьана. Исрафил дяведа телеф хьана лагьай чар хтана. Темирханан уьмуьр­дин юлдаш Шерфеханумни, кьил акъат тавур азар себеб яз, рагьметдиз фена. Кьуд аялдин диде, хизандин кайвани. И чIавуз Муьгьуьдин капалай физвай аял тир.

Темирхан кIеве гьатна. Колхоздин, аялрин аявални авуна кIанзавай. Маса чара амачир, ам кIвализ маса дишегьли хкуниз мажбур хьана. Адазни кьве аял — Энверни Аминат хъхьана.

Чи халкьдихъ мисал ава: «Буба авачирди — садра, диде авачирди иридра етим я». Ихьтин гьал Муьгьуьдина гьамиша гьиссна. Махарик, кьисайрик квай, инсанрин сивера авай хьтин тахай дидедин зулумрик акатначтIани, дидедин патай жедай хьтин кIанивал, галайвал акунач. Муьгьуьдина гилани Имамат дидедик са тахсирни кутазвач. Адаз вичин кьве велед авай. Гьабурузни кIанивал гайила, мад бес хъжезвачир. ЯтIани ада дидевилин везифаяр тирвал кьилиз акъудна.

1948-йисуз Муьгьуьдин хуьруьн сифтегьан школадиз фена. Гьарфар, гьисабар чирун четин акъвазнач. Муаллимди аялрихъ галаз тарсарилай кьулухъни кIвалахдай. Четинвилер ахпа майдандиз акъатна. Испикрин школада 5-7-классра, Шихидхуьре 8-10-классра кIелдайла. Гьафтеда ругуд юкъуз, зулун чIимелризни хъуьтIуьн жи­вериз, аязризни килиг тавуна, ирид километрдин мензилдиз физ хквез кIелна. КIвачерин, гъилерин тупIар, япар, нер къайи тухвай, гишила амукьай, жанавуррикай катай вахтарни хьана. Азабрай экъечIна, юкьван образование къачуна. 1959-йисан сентябрдиз жаван Советрин Армиядин жергейриз тухвана. Муьгьуьдин Пермдин областдин Закамск шегьердиз акъатна. Сержантрин 6 вацран школа куьтягьай сальянвидиз штабдин начальникдин патав эверна.

Муьгьуьдина рикIел хкизва:

— Дневальныйди хабар гайила, бейнидиз гьасятда штабдин начальникди закай вучзавайди ятIа лагьай суал атана. Фикирдай эхиримжи вири йикъар тупIалай авуна. Жуваз гаф къведай хьтин са карни авунвач. Бес вучиз заз эверзава? КIваляй атай хабар аватIа? Куьрелди, жаваб авачир суалар кьиле аваз фена зун.

— Аскер Эминов, гьикI физва къуллугъ? — къайгъударвилелди хабар кьуна ада.

— Хъсандиз, юлдаш полковник.

— Курсар гьикI куьтягьна?

— Хъсандиз.

— КIвализ чарар кхьизвани?

— Эхь, юлдаш полковник.

— Хъсан я, хъсан я, аферин. На ви гележегдикай вуч фикирзава, аскер?

— Къуллугъ куьтягь хьайила, хуьруьз хъфида ман.

— Заз ваз ихьтин меслят гуз кIанзава, хва. На ви къуллугъдин везифаяр тамамарзавай гьалдикай заз ротадин командирдин, замполитдин, старшинадин гафарай чизва. Вун чешнелу аскеррикай сад я. Вакай Советрин Армиядин хъсан командир хкатда. Гьавиляй за ваз военный училищедик экечIун меслятзава.

Зун, полковникдиз вуч жаваб гудатIа чин тийиз, кисна. Ихьтин теклиф за гуьзетнавачир. Чи командирар саки вири дяведин цIаярай, женгерай акъатнавайбур тир. Абуру жергедин аскеррин гьакъиндай къайгъу чIугвазвай. Зун киснаваз акурла, ада давамарна:

— За ваз пуд югъ гузва, фикир ийиз, аскер  Эминов. Гила хъвач.

Гьелбетда, за фикирна. Къуллугъ куьтягь жеда. Хъфида зун хуьруьз. Вуч ийида ана за? Квел машгъул жеда? Маса фикирарни атана кьилиз. Эхирни полковникдин меслят заз вири патарихъай хъсанди яз акуна. СССР-дин МВД-дин Саратовдин военный училищедиз рекье туна зун.

Пуд йисуз кIелна. Курсантвилин вири­ везифайриз (абурни гъвечIибур тушир) муь­тIуьгъ хьана, гьар йикъан крар тарифдай тегьерда кьилиз акъудна. Чешнелу курсант  тирвиляй училище акьалтIарнавайбур военный частариз рекье тунал машгъул комиссиядин председателди адавай хабар кьуна:

— Къуллугъ ийиз фидай республика, область хкядай ихтияр ваз гузва чна, Эминов. Лагь ви рикIиз хуш чка. Гьаниз ракъурда чна вун.

Муьгьуьдин Темирхановича хиве кьурвал, гилани вич мягьтел жезвалда, вучиз вичи Пермдин областдин тIвар кьурди ятIа. Мецел атаналда гьа чкадин тIвар. Чибуру лугьудайвал, кьисмет я ман. Мумкин я аскер тир ругуд вацра командирар вичив бубавилелди эгечIайвиляй, Пермдин областдикай хъсан фикирар амукьна. Им 1963-йис тир.

Пермдин областдин дустагърал (абур ина гзаф ава) къаравулвал чIугвазвай дивизиядиз ракъурай дагъви взводдин командирвиле тайинарна ва Ныроб поселокдиз рекье туна. Ина дустагърин (ИСУ) управление авай. Адак гьарда 4 колония авай 7 объединение квай. Управление СССР-дин МВД-диз табий тир. Жуьреба-жуьре тахсиркарвилер авуна, дустагъда ацукьарнавайбурун асул кIвалах  там атIун тир.

— Ныроб поселок пачагьдин девирдани дустагърин чка тир, — лугьузва Муьгьуьдин  Темирхановича. — Чкадин инсанри ина Урусатдин сад лагьай пачагь Михаил Федоровичан ими Михаил Романов суьргуьнда, маршал Клим Ворошилов дустагъда хьайиди лугьуз дамахда. Поселок са акьван екеди туш, ана  3300 кас яшамиш жезвай. Ам гъвечIи кьуд поселокдикай ибарат я. Гьукумдин идараяр ЦIийи Ныробда ава. Чердын райондин центр я. Анай къведай са рехъ ава. ТахьайтIа, кьуд пад элкъвена тамар я. Чердындихъ ва Пермдихъ галаз автобусдин алакъани авай. Гьа ихьтин чкада къуллугъна за хизанни галаз.

(КьатI ама)

Нариман  Ибрагьимов