Ухулар (чкадинбуру Ыгылар лугьуда) Ахцегь районда лап къадим ва райцентрадивай яргъа авай (25 км), дагъдин кьакьандавай (гьуьлуьн дережадилай — 2500 м) хуьр я. Шалбуз дагъдин ценерив гвай ам, агъсакъалрин ихтилатрай, тахминан агъзур йис вилик СутIар дагъдай куьч хьана. Ухулвийрин са паюни Кьурагь районда СутIар тIвар алаз чпиз цIийи хуьр кутуна. 1886-йисан переписдин делилралди, Ухула 1110 нефес авай ва 1969-йисан делилралди, хуьруьн 102 кIвале-хизанда 831 кас яшамиш жезвай. Ата-бубайрилай инихъ куьчери хипехъанвилелни гам-халича хрунал машгъул жемятди, Советрин девирда Азизбегован тIварунихъ галай хипехъанвилин колхоз тешкилна, кIвалахиз хьана. 1961-йисуз 151 колхозчиди зегьмет чIугвазвай ана 210 мални 4045 лапаг авай. Электричество, муьжуьд йисан школа, клуб, библиотека, туьквен аваз разивилелди яшамиш жезвай жемят 2015-йисуз (а макъамда ана 35 хизан, 87 кас амай), машиндин рехъ тахьунин себеб яз, райцентрадиз, Мегьарамдхуьруьн райондин ЦIийихуьруьз (Новоаул) ва масанриз куьч хьана. ЯтIани ухулвийри чпин хуьр, дагълух маса хуьрерин жемятри хьиз, тамамвилелди гадарнавач: ам арадал хкунин умуд аваз саки 200 ана пропискада ама. Гьар йисуз ана хуьруьн йикъан сувар, мавлид кьиле тухузва. Гьажиев Ханлара, Шефиев Рамидина, мад 4 касди чпин бубайрин куьгьне кIвалер туькIуьр хъувунва, абуруз чпин хизанарни галаз дагъдиз куьч хъжедай ният ава. Жемят акъвазарзавай хьтин себеб, гьелбетда, машиндин рехъ ва электрикдин экв (виликдай Чеперин хуьряй тухвай шалманарни симер, хуьруьн трансформатор фадлай амач) тахьун я.
Хуьруьн кавха Н.Ю.Гьажиев яз, районда хуьруьн дережа хвенва. 7 йисан вилик, 2016-йисан 5-июндиз, ина кьиле тухвай референдумдал ухулвийри чпин дагълух хайи хуьр хуьнин мураддалди Къурукаларихъ галаз санал, администрациядин центр гьанаваз, «сельсовет Ухульский» СП тешкилунин къарар кьабулна. Гьа са вахтунда чпин бубайрин хайи юрдарин кьисметдикай фикирзавай ухулвийри (Атакишиев Атакишиди ва масабуру) хипехъанвилин «Ухульский» СПК тешкилна. 2021-йисуз, эхиримжи 35 йисан къене сифте яз, 1000 кьил куьлуь карч алай гьайванар, хъсан дул къачуналди, хъуьтIяй акъудна.
Кьиле Гьажиев Наби, Рефиев Алим, Шефиев Сиражудин хьтин ватанпересар аваз, хуьруьнэгьлийрин къуватралди машиндин рехъ акъудунин кардивни эгечIна. Дугъри я, са кьадар кIвалахарни авуна, амма пулдин бес кьадар такьатар ва гужлу техника авачиз (гьич тахьайтIа, 300 метрдин раган участок анжах хъиткьинаруналди алудна кIанзавай), кIвалахар акъваз хъхьана. 2022-йисуз, ухулвийри хуьруьз рехъ давамарун патал са миллион манат пул кIватIна. Гьелбетда, гьамни бес хьанач.
Ухулвийриз чпин хуьр арадал хкиз кIан хьунин тереф Ахцегь райондин кьиле авайбуруни хуьзва. Дагъдин хуьруьз рехъ акъудунилайни алава, ухулвияр электричестводалди таъминарунин ва гележегда абурун яшайишдин чарасуз месэлаяр гьялунин гьакъиндай месэлаяр къарагъарнава. ИкI, 2020-йисалай Дагъустандин регьберрин тIварцIел кхьизвай ухулвийрин ва райадминистрациядин патай арзайрин-тIалабунрин таъсирдик кваз эхирни «мурк юзана». Заказчик «Дагестан автодор» ГКУ яз, ООО «Рустрой-99» кархана (гендиректор — Исмаилов Шамил, кьилин инженер — Азизагъаев Ринадин) Ухулрин хуьруьн рехъ давамарунив эгечIна. Кьилди къачуртIа, Мугъулат дереда 19 километрдин «Кьурукал-Ухул» рекьин 4-10-километрийрин участокда цIийи рехъ бегьемарзава.
– Гьакъикъатда чаз са куьникайни дарвал авач, – лугьузва «Ахтынское ДЭП №4» АО-дин регьбер, эцигунрин кьилин инженер Ринадин Азизагъаева. — Республикадин бюджетдай 36 миллион манат (гьар са километр рекьиз – 6 млн) пул яна, гъиле кьунвай участокдин рехъ чна ерилудаказ туькIуьрзава, 1-августдиз ишлемишиз вахкуда. Нетижада Мугъулат дередин чапла патай винелди 10 километрдин туькIвей рехъ жеда. Амай 8 километрдин участокни (адакай 2 км ухулвийри чпи туькIуьрнава) «Дагавтодордин» балансдал эхцигна, адан мензилда иеси тестикьарна, къведай йисуз туькIуьр хъийидай икьрар хьанва.
– Кьакьан дагъларин рагарайни кIамарай гегьенш рехъ акъудун, якъин, пара четин я жеди. Тежрибалу пешекарар, абурун гъиле талукь техника, алатар авани? – жузазва чна адавай.
– Гьелбетда, четинни, хаталуни я. Бязи чкаяр анжах хъиткьинаруналди алудзава. Техникадикай рахайтIа, Япониядин «Хитачи» маркадин гужлу 3 ва «1-ZХ 240» маркадин 2 экскаватор, 26 тонндин заланвал авай «Шантуй» бульдозер, чил эгъуьндай 2 тадарак ва герек маса техника ава. Тежрибалу пешекаррин ва фялейрин патахъайни дарвал авач. Аллагьдин куьмекдалди, 14-июлдалди (и юкъуз ухулвийриз нубатдин сеферда хуьруьн сувар кьиле тухуз кIанзава, мубаракрай!) чна, мугьманриз регьят хьун патал гъиле кьунвай участок саки бегьемарда.
Мугъулат дередин лап кукIва авай Ухулрин хуьруьз машиндин рехъ ва электричество тухвана, хуьр арадал хтайла, умудлу я, ухулвийрилай чешне къачуна, белки, КIурукIнарин, Лгарин ва Храхрин хуьрерин жемятрини чпин багъри ерийрикай, фикир ийин.
Ахцегь райондин руководство гадарнавай чи дагълух хуьрерал чан хкунин месэладив къайгъударвилелди эгечIиз гьазур я. Гадарнавай къадим хуьрер арадал хкунилай алава, адахъ дагълух тIебиатдин лап гуьзел пипIерикай сана – виче са вахтунда 9 хуьр аваз хьайи Мугъулат дереда – туристар патал рекьер-маршрутарни, мугьманханаяр-кIвалерни туькIуьрдай фикир ава.
Дашдемир ШЕРИФАЛИЕВ
