Виликрай Кьурагь район, тарихдин делилралди, 40 хуьруькай ибарат тир. Амма, гзаф хуьрер арандиз куьч хьана. Къе бубайрин ерийра амайбур, гьайиф хьи, цларин хандакIарни къванерин гьамбарар я. Лезги маса районрани бубайрин къадим гзаф хуьрер къе амач. Кьурагь райондай Тител, КIимихуьр, Кумух, КIелегъ, Кьуьчхуьр, Агъа Макьар, Бурши Макьар, Вини Макьар ва маса хуьрерин агьалияр кьакьан дагъларай дуьзен чилерал куьч хьана. Ибурун жергедай яз, зи бадеди вичин аял вахтар кечирмишай Цилингрин хуьрни къе амач. Зун гъвечIи чIавуз бадеди вичин хайи хуьруькай, анин шартIарикай, агьалийрикайни вичин аял вахтарикай итижлу суьгьбетар ийидай. Абурукай са бязибур зи рикIел алама. Гьайиф хьи, чахъ амайди хуьруьн са шикилни агъсакъалрин рикIел хкунар я. Хайи кIвал, аял чIавуз вич къекъвей куьчеяр шикилдай къалурдайла, бадедин вилерал накъвар къведай.
Шикилдай аквазвайвал, хуьр мублагь, уьмуьр кечирмишун патал гзаф кутугай чкадал алай. Цилингар ЧIулун рагар тIвар алай дагъдин ценерив, дуьзен чилел экIя хьанва. Бадедин ихтилатрайни хуьре яшамиш хьун патал лазим тир вири шартIар авайди малум жезвай: хъвадай михьи яд, вацIун къерехра цIвелин тарари “къужахламишнавай” къацу дугунар, цуькверивди безетмиш хьанвай гегьенш берекатлу чуьллер, векь ядай уьруьшар, чатук ишлемишдай цIивин кудай фурар ва икI мад..
Цилингар Кумух, КIутIулар, Штул, Кьуьчхуьр, Бахцугъ хуьрерихъ галаз сергьятламиш жезва.
Хуьруьн агьалияр ругуд тухумдин векилар тир: Салкаяр, Тухшияр, Кукуяр, Гергерар, Жерягьар, КIачIкIачIаяр. Хуьр арадал атай йис малум туш.
“Ким хуьруьн абур я”,- лугьуда чи бубайри. Цилингани хуьруьн юкьва вири мугьманар гьейран жедай еке ким авай. Анин пипIев, “Жаферан къван” лугьуз, къванцикай туькIуьрнавай еке са чан гвай. Кимел ацукьнавай агъсакъалриз хъвадай яд хьун патал булахдилай къайи яд гъана, гьа чан ацIурун жегьил рушариз адет хьанвай. Хуьруьн мискIин иллаки къиметлу дарамат яз гьисабдай. Цилингвиярни диндал кIеви инсанар тир. Инал чи эдебиятдин экуь гъед тир Етим Эминан буба, шариатдин къанунар чидай, хуьре еке гьуьрмет къазанмишай алим ва арифдар Севзиханан, адахъ галаз санал чIехи арабистар тир Мирзедин, Гьезеран, Велижанан тIварар кьаз жеда.
1939-йисуз Цилинга колхоз арадал атана. Цилингвийрин зегьметдал гзаф рикI алай. Колхозчийрин зегьметдиз гьатта уьлкведин меркездани еке къимет гун дуьшуьшдин кар тушир. ИкI 1940-йисуз ВДНХ-да Цилингрин колхоз гимишдин медалдиз лайихлу хьанай.
Хуьруьн агьалияр неинки зегьметдал, гьакI чирвилер къачунални рикI алай инсанар тир. 1929-йисуз хуьре сифте мектеб, са кьадар вахт алатайла, ктабханани эцигна. Цилингар илимдин жуьреба-жуьре хилерик чпин пай кутур тIвар-ван авай алимрин маканни я.
Фашистри дяве башламишна лагьай чIулав хабар агакьайла, хуьряй 120 кас Ватан хуьз рекье гьатнай. Ихьтин кьегьал рухвайрин арада лезги халкьдин баркаллу тIвар мадни хкажай Советрин Союздин Игит, къагьриман хва Араз Алиевни авай. 120-дакай 50 касди кьван чпин чанар женгера Ватан патал къурбандна. Са кьадарбур залан хирер алаз хуьруьз хтанай.
1953-йисуз Цилингрин агьалияр Дербент райондин Агълабрин хуьруьз куьч хьана, аникай абуруз кьвед лагьай ватан хьана. Ина абур азербайжан халкьдин векилрихъ галаз санал дуствилелди яшамиш жезва.
Лезги халкьдиз цилингви БукIа (Абукар), Етим Эмин, Араз Алиев, Якьуб Яралиев, Рзахан Алиев хьтин кьегьал рухваяр гайи хуьруьн къе гелни амач. Жегьил несилдиз чпин бубайрин ватан алай чка чирун патал мукьвал-мукьвал аниз хъфин герек я. Бубайрин ерийриз гьуьрметун ери-бине Цилингай тир гьар садан пак буржи я. Гьич тахьайтIа, хайи дагълара михьи гьавадал нефес чIугун квев гекъигиз жеда!
Гила жегьилриз гьа аранда арадал атанвай цIийи хуьрерани яшамиш жез кIанзамач, шегьеррихъ ялзава. Такабурлу дагълар шехьзава, авахьна физ булахар. Амма и гьарайдиз “гьай” лугьудай кьегьалар гьелелиг малум туш. Им неинки са Кьурагь райондин, гьакI лезги маса районринни тIал алай месэла я.
Амина Шагьпазова, ДГУ-дин студентка
