Алукьзавай йисан мартдин вацра (сес гудай югъ РФ-дин Федерациядин Советди тайинарда) Россиядин Федерациядин Президент хкядай сечкияр кьиле фида.

И кар уьлкведа сиясатдин, экономикадин, яшайишдин, халкьдин гележегдин метлеб авай зурба вакъиадиз элкъведа. Гьавиляй адаз гиламаз гьазур жезвайбур гзаф я. Гьатта къецепатан уьлквейрин таблигъатдихъ галаз алакъалу институтарни, СМИ-ярни, идараярни, политикарни, блогерарни, хакерарни…

РикIел аламайвал, 2016-йисан зулуз Россиядин Федерациядин Государстводин Думадиз депутатар хкядай сечкияр кьиле фенай. Эхирдай малум хьайивал, хейлин регионра ва шегьерра сечкидин комиссийри, депутатарвиле кандидатар регистрация ийидайла, сечкидин участокра сесер гудайла, жуьреба-жуьре шулугъриз, тахсиркарвилериз, алдатмишунриз рехъ гана. Ахьтин нагьакьан крар Дагъустан Республикадани хьана. Гьа и кар себеб яз, республикадиз РФ-дин ЦИК-дин председатель Элла  Панфилова атанай ва сечкийрин вахтунда рехъ гайи са жерге чIуру крарай жавабдарвал РД-дин Кьил Рамазан Абдулатипован хиве тунай. Тайин хьайи нагьакьан делилрикай кхьей справка РФ-дин Президент Владимир Путинални агакьарнай.

РФ-дин Президент В. Путинахъ галаз 2016-йисан декабрдиз кьиле фейи гуьруьшдални Э.Панфиловади Госдумадиз депутатар хкягъай сечкийрин нетижайрикай ва кандидатрин, гуьзчийрин, жергедин сечкичийрин патай атай арзайрикай, къайдаяр хуьдай органри тестикьарай чIуруви­лерикай малумарнай. Вири месэлаяр фикирда кьуна, Президентди сечкияр кьиле тухунин къайдадик  умуми кIвалах ва нетижа хъсанардай дегишвилер кухтунин гьакъиндай тапшуругъ ганай. Сечкидин центральный комиссияди ва маса пешекарри, политикри и жигьетдай мукьуфдивди кIвалахна  ва 2017-йисан мартдиз РФ-дин Федерациядин Советдин конституционный законодательстводин рекьяй комитетдин председатель Андрей Клишаса де­путатри веревирд авун ва кьабулун патал абуруз сечкийрин гьакъиндай закондик дегишвилер, алаваяр кухтунин проект теклифна. Теклифрикай хейлинбур кьабулна ва 2018-йисан президентдин сечкийра абур ишлемишни ийида.

Сечкичияр патал сифте нубатда чир хьана кIанзавай дегишвилер ихьтинбур я. Эгер алатай сечкийра сес гун патал открепительный удостоверенияр къачуз­вай­тIа, гила а къайда къуватдай вегьенва. Гьа и къайда себеб яз, гзаф кьадар чIурувилериз рехъ гузвай. Гила сечкичидивай, вич яшамиш жезвай чкадилай аслу тушиз, гьина аваз хьайитIани, сечкидин участокрин къваларив тешкилнавай махсус центрадиз фена, вичикай хабар гана, сечкийрин юкъуз сес гуз жеда. Мисал яз,  са кас Дагъустандай Москвадиз фенва. Ада, сечкийрин йикъалди пуд югъ амаз, патав гвай махсус центрадиз фена, вичин гьакъиндай малуматар гуда ва ам талукь сечкидин участокдизни рекье твада, «Сечкияр» ГАС-да адан гьакъиндай талукь кхьинарни ийида. Ахпа касдивай, са четинвални авачиз, сесни гуз жеда. Гьатта гьа эхиримжи йикъара маса чкадиз акъатай агьалияр патални сечкидин территориальный комиссийрин къваларив махсус мобильный участокар тешкилзава, абуруз сес гудай мумкинвал яратмишзава.

“И жуьреда сес гун тешкилуни кар алай кьве месэла гьялзава,- лугьузва Э.Панфиловади,- алакъа авай виридаз сечкийра иштиракдай мумкинвал гузва  ва вири жуьредин гьиллейрин-уюнрин виликни рехъ агалзава. Иллаки “каруселрин” къайдадин вилик пад кьада…”

“Каруселрин” къайда… Махачкъалада и къайда сифте турди Саид Амиров я лу­гьуда. 2016-йисан сечкийризни адакай хъсандиз менфят къачуна. И карда иллаки шегьердин образованидин ва медицинадин идарайрин къуллугъчияр ишлемишна. “Каруселдин” жуьре гьихьтинди я лагьайтIа, сес гудайбурун махсус дестеяр виликамаз тайинарзава ва абурув, сечкидин са участокдай масадаз физ, талукь кандидатриз, партийриз сес гуз тазва. И кар меркезда яшамиш жезвай гзаф инсанриз чизва. ГьикI лагьайтIа, сечкидин участокриз агьалияр физвачир, амма сечкийра иштиракай ксарин кьадар 90 процентдилай алатзавай. Ингье гила и жуьредин нагьакьанвилел эхир эцигдайвал я.

— 2012-йисуз президентдин сечкийра 1 млн 600 агъзур касди открепительный удостоверенийрай сес гана. Авайвал ла­гьайтIа, сечкийрин юкъуз, жуьреба-жуьре себебар аваз, чкадал тежезвай инсанрин кьадар са шумуд сеферда гзаф жезвайди я. Открепительный удостоверение къачунни са акьван регьят кар туширвиляй инсанар ам авачиз амукьзавай ва абурувай сесни гуз жезвачир. ЦIийи къайдади 2018-йисан сечкийриз артухан 5 млн кас гъида,- къейдзава Э.Панфиловади.

Кьвед лагьай цIийивал гуьзчийрихъ галаз алакъалуди я. ИкI, виликдай партия ва я кандидат вичин гуьзчийрин сиягь, хейлин вахт амаз, сечкидин талукь комиссиядиз агакьаруниз мажбур тир. Идалай гъейри, гуьзчи (наблюдатель) анжах сечкидин са комиссиядиз ракъурна кIанзавай, масаниз фидай ихтияр адаз авачир. Гила гуьзчийри сечкийрин участокра чпин везифаяр кьилиз акъудунал сергьятвилер аламач. Абурувай, участокриз физ, сечкияр кьиле физвай гьал ахтармишиз жеда.

Гьа са вахтунда сечкидин участокра видеозаписар ийидай, КОИБ-ар артухардай, кхьинар кIелдай (QR-код) машинар ишлемишдай ихтиярни ава.

Гележегдин кандидатри къулар кIва­тIу­нихъ галаз алакъалу месэлани регьятарнава. Эгер виликдай къулар кIватIза­вай ча­рара кIвалин адрес дуьз кхьенва­чиртIа ва я маса са гъалатI ахъайнавайтIа, кандидат регистрация ийизвачир, я ам сиягьрай акъудзавай. Гила кандидатриз гъа­латI квай документ, чар дегишар хъийидай, яни гъа­латI туькIуьр хъийидай мумкинвал гузва. Алатай йисара, гьа ихьтин куьлуь-шуьлуьяр себеб яз, са гьихьтин ятIа­ни справкаяр документрик квач лу­гьуз­, гзаф кандидатар регистрация авуначир.

Хейлин политикри къейд авурвал, Дагъустанда кьиле тухузвай сечкияр са законривни кьазвайбур жезвач. Гьавиляй гьукумдин органриз ийизвай ихтибарни агъуз аватна. Гила РД-дин Кьилин везифаяр вахтуналди тамамарзавай В.Васильева да­гъустанвийри гьукуматдиз, президентдиз ийизвай ихтибар чкадал хкун герек я лу­гьуда. 2018-йисан сечкиярни закондин бинедаллаз кьиле тухудайвал, ЦИК-диз тапан, авачир делилар ракъур тийидайвал.

Лугьун лазим я хьи, 2018-йисан мартдин сечкияр гьам уьлкве ва гьам гьар са сечкичи патални регьятбур жедач. Уьлкведа ва къецепата Россиядин Федерация­дин Президентвиле Владимир Путин амукьна такIанзавай къуватар тIимил туш. Абур чпин мурадар кьилиз акъудун патал алахъни ийида.

Къенин делилралди, президентдин сечкийра иштиракиз  ва уьлкведин чIехи къуллугъ кьаз кIанзавай инсанрин жергеда ава: “КПРФ”, “ЛДПР”, “Яблоко”, “Женский диалог”, “Гражданская платформа” партийрин регьберар Геннадий Зюганов, Владимир Жириновский, Григорий Явлинский, Елена Семерикова, Ирина Прохорова, телеведущияр Екатерина Гордон, Ксения Собчак, коммунист Максим Сурайкин, блогер Вячеслав Мальцев, бизнесмен Сергей Полонский, писатель Алина Витухновская, артист Иван Охлобыстин, политик, публицист Юрий Болдырев, Урусрин мергьяматлувилин фондунин президент Александр Сухов, оппозиционер Алексей Навальный, “Зеленые” партиядин векил Анатолий Баташев… Президентвиле кандидатар Сергей Шойгудикайни, Рамзан Къадировакайни ва мадни маса ксарикайни жедалда. Куьрелди, сиясатдин женгиник экечIзавай­бурун кьадар тамамвилелди тайин хьанвач.

Политикри, блогерри лугьузвайвал, 7-сеферда кьиле тухудай президентдин сечкийра иштиракзавай агьалийрин кьадар, 2000-йисан (сечкичийрин 68,7 процент) ва 2012-йисан (65,3 процент) делилрив гекъигайла, артух жедалда.

Дагъустанда къведай йисан сечкийриз гьикI гьазур жезватIа? РД-дин сечкидин комиссиядин председатель Мегьамед Дибирова  и йикъара журналистриз хабар гайивал, гьазурвал вири патарихъай аквазва.

Ада къейд авурвал, алай йисан 1-ноябрдиз РФ-дин ЦИК-ди “Россиядин Федерациядин Президентдин сечкийриз, вич авай чкадиз килигна, и ва я маса кас сечкичийрин сиягьда тун патал арза вугунин къайдадин гьакъиндай”  къарар акъуднава ва адав кьадайвал Дагъустандин сечкидин комиссияди чи шегьеррин  ва районрин сечкидин территориальный комиссийрин администраторриз чирвал гудай курсар кьиле тухвана. Пуд юкъуз абуру теориядин ва тежрибадин рекьяй чирвилер, вердишвилер къачуна, пака арадал къведай гьаларикай веревирдер авуна.

Республикадин шегьеррин ва районрин сечкидин участокрин комиссийрин членрихъ галазни курсар тухвана. Анра 12 агъзурдалай виниз членри иштиракна. Абуруз лекцияр кIелна, ахпа аттестация кьиле тухвана.

М. Дибирова администраторрин фикир сечкичийрин сиягьдик кутуна кIанзавай­буру арзаяр вугунин ва муьгьлетрин вахтарал, арзайрикай хабардар авунал, сечкичийрин кьадардикай Интернетда малуматар гунал, чкадин администрацийрихъ галаз санал кIвалахунал желбна.

Сечкийрин гьакъиндай закондик кухтунвай дегишвилерикай, алавайрикай  сеч­кидин комиссияди телеперадачани гьазурна, къалурна. Политический пар­тий­рин векилрин, РД-дин Халкьдин Собранидин депутатрин, юридический факультетрин муаллимрин, студентрин иштираквални аваз кьиле фейи передачада сечкичийриз чир хьана кIанзавай вири месэлаяр ачухдиз веревердна.

ИкI ятIани, лугьуниз мажбур я хьи, Да­гъустандин шегьерра сес гудай яш хьанвай вири сечкичияр талукь сиягьра гьатзавач. Я сечкидин комиссийри и гъалатI арадайни акъудзавач. Гьар сеферда сес гудайла, зи ва гьакI къуншийрин, чирхчиррин хизанрайни бязи ксари, тIварар алава сиягьра хтуна, сес гайиди я. Тамам хизан­ри сечкийра иштирак тийизвай дуьшуьшар чи республикада тIимил гьалтзавач. И ва маса кимивилерни арадай акъуддай серенжемарни кьабулун герек я.

2018-йисан президентдин сечкияр цIийи йисан виридалайни важиблу ва зурба вакъиадиз элкъведа. Адаз чка-чкада хъсандиз гьазурни хьун лазим я.

Нариман Ибрагьимов