ЦIийи ктабдикай веревирдер

Алатай йис вири дуьньядал виликрай садрани такур завал — “коронавирус” лугьудай тIугъвал элкъвейди хьана. Ада вири халкьариз еке магьрумвилер, тIалар, къакъатунар гъана. Инсандиз теквилелай, ялгъузвилелай, ажузвилелай залан имтигьан аватIа? Им адетдин дяве ваъ, вилиз таквадай завалдихъ галаз дяве чIугун я. ТIугъвал чина яваш хьанватIани, гьелелиг терг хьанвач. Женгни давам жезва.

Алатай йис ни гьикI алуднатIа лугьун гьелелиг фад я. Лап тIимил ксарин гуь­гьуьл­лу, важиблу, рикIел аламукьдай крарикай чи СМИ-ра раиж тавуна туш. Гзаф духтурри, медсестрайри, санитарри, волонтерри, социологри, психологри акьал­тIай кьегьалвилер къалурна. Бязи артистри, ма­ни­дарри, художникри начагъ, зайиф, кьилди амукьай­буруз чпелай алакьдайвал куьмекар — руьгьдин къуватар гайи­дини малум я.

Бес шаирри — руьгьдин пачагьри и йисуз, тIугъвалдин вахтунда вуч авуна? Газетра, журналра бязи шиирар, тIугъвал негь­завай макъалаяр чапна. Амма абуру шаиррин руьгьдин къалабулух гьихьтинди хьанатIа, тамамвилелди раижзавач.

“Лезги газетда”  (2020-йисан 19-ноябр­дин нумра) литературовед, филологиядин илимрин доктор Къурбан Халикьович Акимова шаир ва публицист, и газетдин ли­тературадин отделдин редактор Мердали Жалилова тIугъвалдин вахтунда ши­ирралди кхьенвай ктабдикай (“Яшамиш жен!..”, Махачкъала, “Мавел”, 2020-йис) куьруь рецензия чапнава.

Рецензиядай чаз ктабдин мана-метлеб, шаирди чIугунвай зегьметдин — женгинин кьетIенвал са артух чир жезвач, яни алим и кардал акъвазнавач. Ада муштулух ганва чаз!..

Винидихъ лагьанва: текдиз амукьай, ялгъузвиле гьатай бязи инсанар чеб чпивай квахьда, зайифвилиз, къуватсузвилиз, бушвилиз рекьер ачух жеда. Душмандиз кIанзавайдини вичин къаршида акъвазнавайдан бейчаравал тушни?

Халисан руьгьдин къагьриманди лап къуватлу душмандални гъалибвал къа­чу­­­да!­ Халисан шаирдини, халкь, ватан акьал­­тIай кIевера гьатнавайла, абур хуьн паталди­ виликрай такур хьтин кьегьалвилер къа­лур­дайди чаз тарихдай чида! Гилани гьакI я.

Шаирдин гафунихъ кIеве авайди руьгь­ламишдай, начагъди фад сагъар хъийидай, инанмишсузди инанмишвилив ахцIурдай, ярх хьайиди фад къахрагъардай къуват жедайди, Мердали Жалилован цIийи ктаб кIелайла, мадни дериндай аннамишзава.

Чун ктабдин тIвар вичел алай шиирдал акъваззава. Ам 2020-йисан мартдин вацра, тIугъвалди инсанриз акьалтIай  жуь­реда басрухар гузвайла, кхьенва. Шаир­ ялгъузвиле гьатнавайбурухъ, четинвилериз дурум гузвайбурухъ элкъвена рахазва:

Яшамиш жен гузмай кьван гагь,

РикIел тегъиз рагъулар.

Алудиз кIам, алудиз дагъ,

Хиве такьаз кагьулар.

 

Яшамиш жен, къе атай хьиз

Кар гъиле кьар мумкинвал,

Жизвидинни шаквал тегъиз

Алатунал четинвал…

Секиндаказ, инанмишдаказ ийизвай суьгьбетди чи рикIел уьмуьрдин гьар са югъ, декьикьа багьа тирди, ина бушвалдай, секин жедай, кардивай, къастунивай къерехда акъваздай вахт авачирди гъизва. Инсандин уьмуьр, гекъигайла, яргъиди туш. Гьавиляй шаирди “гузмай кьван гагь”, “къе атай хьиз”, “жизвидинни шаквал тегъиз” — ибараяр кардик кутунва.

Уьмуьр гьамиша цIалцIам, регьят рехъ­ни­ туш эхир. Ана алудна кIани кIамар­ни, дагъларни, рагъуларни, кагьуларни тIи­мил гьалт­завач. Амма вири алудиз же­дайди тести­кьар­­зава:

Са къуз, кьве къуз жеда чIимел,

Рагъ авайди рикIел хуьн.

Кин чукIуриз тефин кимел,

Хуш келима мецел гъин…

Сагъсуз чIавуз сагъвал мад гьикI ри­кIел хуьда? Рагъ нивай кIудиз, къакъудиз жеда? Ри­кIе, руьгьда адан экв, чимивал хуьз ала­хъайтIа, мецел чIуру кин-келима тагъай­тIа, сагъламвал хуьн четин жедач! Сагъламвал хуьниз сифте герекди инсанвилин хуш келима я.

Шаирди тIугъвалдив женг чIугунин, яни сагъламвал хуьнин гзаф уламар (такьатар, дарманар, тегьерар) авайди рикIел гъизва ва теклифзава:

Къуншидикай фикир чIуру 

Тийин, са вуч квахьайтIа.

Мугьман патал ахъай пару,

Рехъ алатна, гьахьайтIа.

Авай ризкьи санал вегьин,

Санал хьурай мярекат.

Сад хьайила руьгьни зигьин,

ТIимил жедач берекат…

ТIугъвалди инсанар, гьатта хизандани, чара, кьилди хьуниз мажбурна. Шаирди и вахтунда къуншидикай чIуру фикир тавуниз, авай ризкьи санал паюниз эвер гузва. Бес вакцина (дарман) гьасилайлани, ам чуьнуьхиз, чпин руьгьдин пичIиви­ляй, инсанрин сагъламвал хуьнин кар  по­литикадин (сиясатдин) месэлаяр гьялунихъ элкъуьрзавайлани, недай суьрсетрин къиметар садлагьана хкажайла, шаир секиндиз акъваздайни?

“Сад хьайила руьгьни зигьин

ТIимил жедач берекат”, — ингье уьмуьр­­­­дин кьетIен метлеб. И кар къе чи уьл­­­кведа ва вири дуьньядани субут хьан­ва!­­

Генани лагьанва:

Яргъиди туш йикъалай йиф,

МичI къазуниз, нурар хуьн.

Умуддин женг жедач зайиф,

Умуд хуьдай крар хуьн!

Шаирди, пайгъамбарди хьиз, виликамаз тIугъвалдал гъалибвал къачуз же­дай­­­ди субутнава. КIанзавайди “умуд хуьдай крар хуьн” я. А кар чи духтурри, кьилин регьберри, алимри, гзаф пешекарри, жегьилри, аялри — волонтерри кьилиз акъуд­на. “МичI къазуниз, нурар хуьниз” абуру кIевелай къуллугъна.

Уьмуьр датIана чеб чпиз акси къуватрин женг я. Гъалибвал ни къачудатIа, гьадал кар ала. Шаирди гьавиляй лугьузва:

Балани бал ала санал,

АтIун тийиз араяр.

За кьатIайвал, и дуьньядал

Дерт акурбур пара я.

Эхь, дерт акурбуру дуьньядин бал — девлетар, къулайвилер балайрикай — къазайрикай хуьзвайди я.

Са шиир ятIани, ада цIийи ктабдин асул мана гьихьтинди ятIа, шаирди чIугвазвай руьгьдин женгинин кьетIенвал гьиссдай мумкинвал гузва. Ктабдин тIварцIел (“Яшамиш жен!..”) авторди “ТIугъвалдив зи дяве” гафар алава хъувун дуьшуьшдин кар туш.

Лагьана кIанда, кIелдайбуру адет яз, винел патан шикилар къалурзавай шиирар хушдиз кьабулда, гъавурда фад гьатзавайвиляй. Бес инсандин руьгьда кьиле физвай женг гьикI къалурда?

Шаир Мердали Жалилов вичин цIийи ктабда неинки философ — веревирдерин ав­­тор хьиз, сифте нубатда инсандин руьгь­­­да  къекъвезвай психолог хьиз ра­хаз­ва. Адан рикIяй, чан алайбур хьиз, фин тийизвай жуьредин шикилар, веревирдер, къиметар гунар, суаларни жавабар авач. ТIугъвалдихъ галаз женг чIугваз шаирдиз сифте нубатда тIебиатди, кьилди къачур­тIа, ада вичи битмишарнавай машмаш тар­ци, вилик ачух хьанвай вили гьуьлуь, ракъини, цуьквери, марфарини гарари куьмек гузва. Абур шаирдин сирдашар я. Вири шиирра. Икьван вафалу дустар авайла, инсан тек жедани!..

Шаирдиз талукь тушир са месэлани авачирди, ада виридан патахъай гьар са жизвидин заланвални кьезилвал алцумзавайди ктабда гьатнавай гзаф шиирри су­бутзава.

Ажалдивай кIанзавайди мергьямат,

Эбедивал хуьзвачтIа гьа вилив на?

Хьана жал вун, течиз ерли хиянат?

Вуч багъишна жуван ачух гъилив на?

Багъ кутунан? Муьгъ эцигнан?

Хуьр хвенан?

ТIимил хьанан, вун акурла, къайивал?

Хвал чIугунан? ЭкъечIзавай цIир хвенан?

Низ къалурна авайди вахъ хайивал?..

(“Мергьямат” шиирдай).

Ингье гъанвай тIимил цIарарайни ­аквазвайвал, ажалдиз мергьямат, яни уьмуьр яргъи авун, хуьн  чидач. Куь яргъи­ ийида инсандин уьмуьр?

И суалдиз шаирди гзаф терефрин жавабар ганва. Абур, михер хьиз, инсандин мефтIера, акьулда  акьазва, гьар садав  вичин уьмуьрдикай, вичи вич кьиле тухуникай фикириз тазва.

Мергьямат гьи инсанди къазанмишда? ЧIехи тахтар кьурбуру?.. Минбардин ви­лик, Аллагь рикIел гъиз, кьинер — агьтер (гила муд хьанвайвал) кьазвайбуру?.. Хаинвилелди хам хвейибуру?..

Мергьямат къазанмишдайдан руьгьдин къамат масад я. И кардин гъавурда акьун патал  шаирди мергьяматсузди вуж ятIа лишанламишзава:РикIелни гьич атайди туш етимвал,

Куьмекдин гъил вугун зелил, зайифдав,

Гьакимвал гваз, хьанач са гъвел итимвал,

Вири йикъар фена анжах гъвейифдай…

Килиг садра, вуч гала ви далудихъ,

Къанлувал я гелкъведайди къанлудихъ…

(ТIвар кьунвай ктабдин 144-145-чинар)

Инсан хуьнин тема хьиз, Ватан хуьнин темани  и ктабда гзаф терефрихъай дерин фикиррив ацIанвай шиирра къара­гъарнава. (“Кьве къерех яз…”, “Булах”, “Тебрикар”, “Эбеди гуьмбет”, “Хайи хуьр”, “Дя­ве”, “Айиб мийир, кIанда лугьуз”, “Такурди аматIа?..”, “Зи гуьнеяр”, “Ватан зи!” ва мсб.).

Зи гуьнеяр, зи мигьияр, зи никIер,

Кьуру я хьи куьн, акъатна хъачни цаз?

Амачни  квехъ куь иеси — куь лежбер?

Хквезмачни, куьтен кьуна, цанар цаз?..

ИкI башламишнавай шиирда, ватандин никIерал цазни хъач акьалтунин тахсиркар рахазвай кас вич тирди  чир хьайи­ла, кIелзавайдавни фикирариз тазва, вуна вуч авуна, ви ватандин чилин абурни бахт, берекат хуьн паталди? Им я шаирдин женг гьам тIугъвалдив, гьам инсандин къайгъусузвиливни, вич вичел артух кьару яз, масадбур такунивни, руьгьдин ичIиви­лив­ни пичIивилив, вилерин буьркьуьвиливни ва икI мадни.

И тарс ада аялризни гузва, абурукай кхьенвай хейлин шиирралди (“Агь, цуьквер!..”, “Рагъ”, “ЦIегьербан”, “Кьуьзуь бал­кIан”, “Цуру хутар”, “Чимивал” ва мсб.) чи­лел, адан девлетрал, инсандин зегьметдал ашукь хьуниз куьмекзава.

Женгчи ктаб я шаирдинди. Чун чIалан девлетлувиликай, художественный та­кьа­тар хкягъунин, кардик кутунин устадви­ликай рахазвач. Ам лингвистриз еке мумкинвал гузвай тема, тереф я. Ктаб кIелна, адакай веревирдер авун кутугнава. Гьар са шиирдихъ вичин кьетIен алем ава…

Абил  Межидов,

филологиядин илимрин кандидат