Сергей Меликов Дагъустандин гьукумдин кьиле акъвазайдалай инихъ 4 йис алатнава

2020-йисан 5-октябрдиз Россиядин Федерациядин Президент Владимир Путинан Указдалди Сергей Алимович Меликов Дагъустан Республикадин Кьилин везифаяр вахтуналди тамамарзавайди яз тайинарнай. Адалай инихъ 4 йис алатнава.

Адет яз, ихьтин дуьшуьшра авунвай кIва­лахрин нетижаяр кьада. Амма Сергей­ Меликовани адан дестеди республикада гьялзавай месэлайрин часпарар акьван гегьеншбур я хьи, абур дуьм-дуьз «чIехиди яргъалай чир жеда» лугьудай келимадиз ярашугъ я. Гьар гьикI ятIани, кьилин макьсаддихъ физвай рекье авунвай кIвалахрин нетижайрикай рахун кутугнава. Амма сифте маса кардикай рахада.

Сергей Меликова гьеле СКФО-да РФ-дин Президентдин патай тамам ихтиярар­ ганвай Векил яз кIвалахзавай йисара да­гъус­танвийриз ам Ватандиз вафалу хва, чIехи ватанперес тирди чир хьана. А йисара адахъ кIвенкIвечи хьунин, тешкиллувилин ре­кьяй авай алакьунар винел акъатна. Дербент шегьердин 2000 йисан юбилей къейдзавай чIавуз ам ватанэгьлийрин чIехи дамахдиз элкъвена. Къадим шегьердин агьалийри ам чпиз мукьва кас яз гьиссна. Абуру гьисабзавайвал, СКФО-да РФ-дин Президентдин патай тамам ихтиярар ганвай Векил яз кIвалахзавай йисара Сергей Меликова кьабулай серенжемрин нетижада Дербентдин юбилей лайихлудаказ кьиле тухуз тахьунин хаталувиликай хкатна ва гьа чIавалай шегьер цIийикIа туькIуьр хъувунин девир гатIунзава. ИкI лугьузвай дербентвияр гьахълу я!

Гьаларин гъавурда авай экспертри, гьам региондин, гьамни федеральный дережада аваз, Сергей Меликова республикадин Кьил дагъустанвийри вичик кутунвай умудар кьилиз акъудзавайди ва яваш-яваш регион адан тIварцIихъ лугьузвай «хаталу чка я», «гьукумдин къуллугърал хала-хатурвилиз килигна тайинарзава» ва маса ибарайрикай михьзавайди, Дагъустан цIийи хъувунин рекье аваз тухузвайди тестикьарзава.

Гьабуру, экспертри, виликдай икI къейдзавай: «Фикир гайила, Сергей Меликов моск­вич я. Миллетдал гьалтайла, Меликов лезги ятIани, адахъ Дагъустандин къуллугъар бубадилай хцел ирс яз агакьзавай гьукумдин къурулушда далу акализ жедай даяхар авач. Республикадин гьукумда Сергей Меликовахъ­ умуд кутаз жедай терефдарар авачирвиляй,   ам «тахтунай вегьез» кIанзава».

ИкI лугьуналди, экспертар тIимил гъа­латI хьана. Эхь, Сергей Меликов Москвадин регионда дидедиз хьана. Буба — лезги, диде урус я. Гьавиляй адан къилихдик кьве халкьдизни хас виридалайни хъсан ерияр ква. Нетижада ам хъсан регьбер, тешкилатчи яз тестикь хьана. Дагъустандин гьукумдин къурулушда адахъ далу акализ жедай даяхар авач лугьунин жигьетдай икI лугьуз жеда: къе Сергей Меликовахъ республикада далу акализ жедай терефдарар пара ава. Сифте нубатда — адахъ агъанвай, адак умудар кутунвай Дагъустандин халкь. Далудихъ халкь акъвазнавайдаз маса къуват герек авач! Исятда кар алайди вилик физвай арабадин чархара лашар твадайбур тахьун я. Гьайиф хьи, ахьтинбур авачиз туш. Чпин гьакъикъатда са бинени авачир къундармаяр теснифиз, республикада гьалар пайгардикай хкудиз алахъзава бязи къуватар.

Къе гьукумдин кьилевайбуру, регионда жемиятдин архайинвал чIур тийиз, гьукумдин къурулушар вилик йисарилай амай криминалдинни миллетчийрин дестейрин амукьайрикай михьзава. Сергей Меликова виридаз, гафар-чIалар къерехна, кьве гъилни къакъажна, кIвалахуниз эвер гузва. Вичини, къуватар кIусни гьайиф татана, Дагъус­тандин ва дагъустанвийрин абадвал патал зегьмет чIугвазва.

Сергей Меликов Дагъустандин Кьилин къуллугъдал тайинарай гьаларин надирвал адакай ибарат я хьи, а вахтунда республикадин инфраструктура михьиз пайгардикай хкатдай чкадал атанвай. Хкатни авуна. Асул гьисабдай 1950-1960-йисара эцигнавай санай масаниз яд тухудай къурулушар, 1960-1970-йисарин электричестводин симерни подстанцияр. Советрин девирда кардик кутур хейлин алатар михьиз гьалдай­ фенвай. Коммунальный хелни гьялна кIан­завай месэлайрив сиве-сивди ацIанвай. Рес­публикадал буржар хьанвай. Яшайишдин саки вири хилера талан-тараш, ришветбазвални угъривал вини дережадиз акъатнавай.

Республикадин цIийи регьберди сифте нубатда вичелай вилик Дагъустандин кьиле хьайибуру цIуд йисаралди кьилиз акъуд тавур месэлаяр гьялна, анжах ахпа виликди камар къачуна кIанзавай. Пулдин такьатарни вахт герекзавай. МасакIа хьун мумкин тушир. Сергей Меликов республикадин уьмуьрдин кар алай месэлаяр гьялиз гатIунна. Тумар-кьатIар таз ваъ, тамамвилелди ва жавабдарвилелди. Гьич са жуьредин четинвилеризни килиг тавуна!

Сергей Меликова гьялзавай месэлайрикай СМИ-рин такьатри гегьенш малуматар гузва. Вичи авунвай кIвалахрикай региондин кьилини халкь хабардарзава. И макъалада за куьрелди Дагъустан экономикадинни яшайишдин рекьяй вилик финин карда еке метлеб авай ва, санлай къачурла, рес­публикада жемиятдинни сиясатдин жигьетдай авай гьалариз таъсирзавай са шумуд делил рикIел хкида.

Цин магистралдин турбадин «Чиркей-Махачкала-Каспийск» къурулуш туькIуьрна акьал­тIарзава. Адан яргъивал — 80 кило­метр­­диз, гужлувални са суткада 210 агъ­зур­ куб.метрдиз барабар я. Турбади 50 йи­суз­ къуллугъда. Пландин бинедаллаз ам 2025-йисуз ишлемишиз вахкуда. Амма исятда объект алай йисан эхирдалди кардик­ кутун патал мумкинвилер жагъурзава. Лагьана кIанда, им Кеферпатан Кавказда виридалайни чIе­хи проектрикай сад я. Ада 1 миллиондив агакьна агьалияр хъсан еридин хъвадай целди ва 10 агъзурралди гектаррин майданар дигидай целди таъминарда.

Махачкъала ва Каспийск шегьеррин яд михьи ийидай имаратар йигин еришралди цIийикIа туькIуьр хъийизва. Гьа са вахтунда «Кайтаг-Дербент» ва «Шурдере-Дербент» цин турбайрин къурулушарни эцигун давам жезва. Зирзибил гьялдай 3 завод эцигун гъиле кьунва. Дагъустандин АПК-ди Кеферпатан Кавказда виридалайни хъсан нетижаяр къалурзава. Консервиярдай промышленностдал чан хкизва.

Къведай йисуз Дербент ва Хасавюрт шегьеррин патарив, шегьеррин къенез гьахь тавуна, къерехрай элячIна фидай рекьер туькIуьрунив гатIунда. Къейд ийин хьи, еке метлеб авай и проектар кьилиз акъудун патал пулдин такьатар РФ-дин Гьукуматдин Председатель Михаил Мишустинан къарардалди чара ийизва. Абурун сметадин умуми къимет 75 миллиард манатдилай виниз я ва рекьер 2028-йисуз кардик кутун фикирдиз къачунва. Гьа са вахтунда къейдна кIанда, вилик йисара республикадин мулкарал алай рекьерин хилез федеральный бюджетдай чара ийизвай пулдин такьатар йисан къене 5-6 миллиард манатдиз барабар тир. Яни мукьвал тир йисара и макьсад­риз чара ийизвай такьатрин кьадар са шумуд сеферда артух жеда.

Эхиримжи кьуд йисан къене цIийи мектебар эцигунин ва куьгьне хьанвай мектеб­рин дараматар цIийикIа туькIуьр хъувунин жигьетдай Дагъустан уьлкведин регионрин арада кIвенкIвечи чкадал ала. 2023-йисуз образованидин цIийи 28 идара эцигна, 139 мектебда ремонтдин кIвалахар кьиле тухвана. Алай йисуз цIийи 20 мектебни аялрин са бахча кардик кутуна. Алай йисан эхирралди, милли «Демография» ва «Образование» проектрин сергьятра аваз, образованидин 65 объектдин (54 мектебдинни аялрин 11 бахчадин) проектар гьазурдайвал я.

Французрин чIехи философ Рене Декарта лагьайвал, и дуьньяда вири гекъигунин нетижада кьатIуз жеда. Ша чнани квехъ галаз санал гекъигин.

2000-йисарин эвел кьилера СтIал Сулейманан райондин чIехи хуьрерикай садан агьалийрик къалабулух акатна: школьникрин сагъламвал ва уьмуьр хаталувилик ква, мектебдин дараматар чкIидай гьалда­ ава. КIарасдин дестекар ктIанва, къав ин­лай-анлай куьрс жезва, михьиз ацахь тавун патал даяхар кутуна. Командировкада авай чIавуз заз и гьалар жуван вилералди акунай. Гьакъикъатдани, гзаф атIугъай шикил тир. Са гафуналди, чкадин агьалийри, райондин администрацияди, депутатри са шумуд сеферда арза-ферзе авурдалай кьулухъ эхирни цIийи мектеб эцигдай къарар кьабулна. ЦIийи мектебдин дараматдин хандакIда сифте къван эцигай вахт зи рикIел алама. Югъ мекьиди, чиг квайди тир, амма чкадин агьалийрин рикIера чим авай. Абур, Советрин девирда къейдзавай 1-майдин суварин иштиракчияр хьиз, шадзавай. Эгер зун гъалатI жезвачтIа, 2009-йис тир.

Амма эминхуьруьнвияр фад шад хьана:­ гьакьван герек, важиблу объект эцигунин мес­эла яргъал аватна. Пулдин такьатар бес кьа­дар авачирвиляй. Арзайриз, депутатрин­, райондин регьберрин тIалабунриз хгузвай­ жавабар кьуру хиве кьунар тир. Рес­пуб­ли­кадин кьилер сад-садан гуьгъуьналлаз дегиш хьана: Муху Алиев, Мегьамедсалам Мегьамедов, Рамазан Абдулатипов. Эминхуьре цIийи мектеб эцигунин месэла вилик физвай, амма — хъалхъас хъипрен камаралди­.

Са гафуналди, Эминхуьруьн мектеб ам эцигиз гатIунайдалай кьулухъ саки 10 йис арадай фейила, ишлемишиз вахкана. А чIавуз Дагъустандиз Владимир Васильева регьбервал гузвай. Гаф кватай чкадал лагьана кIанда, Васильева республикада хейлин йисара эцигна акьалтIариз тежезвай 8 мектеб кардик кутун патал кьилдин проект гьазурна ва Госдумадивай 500 миллион манат пулдин такьатар чара авун тIалабна. Такьатар ахъайна. Бахтунай, и проектдик акатнавай мектебрин арада Эминхуьруьн мектебни авай. Эхирни 2018-йисан 1-сентябрдиз чIехи шаирдин тIварцIихъ галай хуьре авай мектебдин ракIарар аялар патал ачух хьана. Пландин бинедаллаз лагьайтIа, ам 2013-йисуз кардик акатун лазим тир.

Гьуьрметлу кIелзавайбур, куьне Дагъус­тан виликдай ва гила, Сергей Меликова регьбервал гузвай четин макъамда, вилик физвай гьалар, еришар гекъиг. Амма рес­публикадин гьукумдин кьилевайбурун сиясатдик рехнеяр кутаз алахъзавай, адаз акси экъечIзавай са бязи блогерриз гуя и крар эсиллагь аквазвач: «Са затIни авунач, са затIни ийизвач».

Квез вуч аватIа чидани, юлдашар? Лезги халкьдихъ ихьтин дуьшуьшра менфят къачузвай камаллу са мисал ава: «ТIиб юкъуз­ буьркьуь хьун ракъинин тахсир туш». Ра­къи­ни виридаз сад хьиз чимни гузва, эквни. АкI хьайила, буьркьуь хьунин себеб вагьши къушрахъ вичихъ галаз алакъалу я.

Чна, Дагъустан кIанзавай амай агьалийри хьиз, Сергей Алимовичахъ чандин сагъвал ва идалай кьулухъни хайи макан абад авунин рекье анжах агалкьунарни гъалибвилер хьун алхишзава.

Абдулафис  Исмаилов