Кьилин редактордин гаф
Тербиядихъ инсан патал гьихьтин важиблувал аватIа, чаз виридаз малум я. Инсандиз тербия гунин карда хизанди кьетIен чка кьазва. “Аял — кьепIинамаз, дана — епинамаз”, — лугьузва халкьдин мисалда. Еке метлеб авай гафар я. Якъин жезвайвал, хъсан, чешнелу, вичикай хийир авай инсан хьун патал адаз кьепIинилай эгечIна тербия гана кIанзава. Амма гьакъикъат гьихьтинди я? Чи йикъара хизанда аялдиз гузвай тербия гьихьтинди я? Аялриз тербия ни ва я куь гузва? И макъалада чун куьрелди и ва маса суалриз жавабар гуз алахъда.
Гьайиф хьи, гзаф кьадар хизанра аялриз гузвай тербия къайдадик квач. Бязи диде-бубайриз аялрилай гзаф кIвалах важиблу хьанва. Са патахъай абур айибизни жедач, хизан хвена кIанзава. Амма кIвалах себеб яз аялар михьиз гуьзчивиликай хкудунни дуьз туш эхир. Ихьтин гьалара абур чеб чпин ихтиярда гьатзава.
Чи йикъара хейлин аялриз интернетди тербия гузва. Гьеле мектебдиз тефенвай аялдизни кваз диде-бубади телефон маса къачузва, адаз интернетдикай менфят къачудай мумкинвилер гузва. Интернетдикай акьалтзавай несилар патал гьихьтин зарар аватIа, садазни сир туш. Мисалар гъин. Интернетдин куьмекдалди рикIе чIулав ниятар авайбуру жегьилар рекьелай алудзава, абур экстремистрин жергейриз желбзава; гзафбур жуьреба-жуьре къугъунрин “къурбандриз” элкъвезва; азад вахт къакъудзава ва икI мад.
Алатай йисан эхирра Дагъустандин социальный сетриз чи республикадиз эсиллагь кутуг тавур са видео акъатна: йифен вахтунда Махачкъалада, Ярагъ Мегьамедан тIварунихъ галай куьчеда, машиндин вилик, чинал маска алукIна, саки михьиз кьецIил руша манидал кьуьлерзава. Соцсетра ам, адаз тербия гайи диде-буба вирида русвагьна, негь авуна. И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз 3-4 югъ арадай фейила, интернетда видеороликдин игитди вичелай гъил къачун тIалабзавай видео акъатна. Вичин кьуьлуьни ихьтин гъулгъула арадал гъидайди вичиз чизвачир лугьузвай ада.
Гзаф суалар арадал къвезва. Йифен вахтунда а рушан кьецIила куьчеда вуч авайди я? Адан иесияр, диде-буба квез килигзава? Дуьзгуьн тербия къачунвай касди мегер ихьтин амалар ийидани? Суалрин сиягь мадни давамариз жеда…
Исятда садай са “аламат” акунмазди, ам гьасятда телефондиз съемка авуна, интернетдиз вегьезва. Гуьгъуьнлай виридан вилик виляй аватзава. Са вич ваъ, а касдин хизанарни, мукьва-кьилиярни. Гьавиляй гьар садаз вич куьчеда, кIвале, мугьманда, жуьреба-жуьре мярекатрик гьикI тухудатIа чир хьана кIанда.
Са кьве гаф заз чи йикъарин лезги мехъеррикай лугьуз кIанзава. Девирар дегиш хьунихъ галаз санал лезги мехъерин суйни михьиз дегиш хьанва: кьавалрилай, абуру тамамарзавай манийрилай гатIунна, мехъеррин иштиракчийри чеб тухузвай къайдадал къведалди. Чи халкьдин милли къанажагъдихъ галаз эсиллагь кьан тийизвай легьзеярни аквазва гилан мехъеррик. Сад-кьве мисал гъин. Бязи дишегьлийри мехъеррик ачухдиз ички хъвазва. КIвалин къул хуьзвай, веледриз тербия гузвай дишегьли гьинай, ички гьинай? Ичкидикай “лезет” хкудзавай дидеди вичин аялдиз гьихьтин тербия гурай?
Дагъви дишегьли вичин къилихралди, вичи вич тухунин тегьердалди, къайгъударвилелди, агъайнавилелди, къени хейлин маса ерийралди вири дуьньядиз машгьур я. Ихьтин къамат, гьайиф хьи, бязибуру хъендик кутазва.
Мехъер авун, кьве гъил хкажна, ийизвай кьуьл туш. Ам еке зегьметар, харжияр галай мярекат я. Эхиримжи йисара гъуьлуьз физвай рушари мехъер ийидалди 2-3 варз амаз, махсус туьквенрай, еке пулар гана, сусан перем кирида къачузва. Къиметарни 50 агъзурдалай 200, 300 агъзурдав агакьзава. Чебни гьар жуьрединбур ава. Бязи рушари, я вичин гележегдин уьмуьрдин юлдашдихъай, я буба-стхадихъай регъуь тахьана, далу, хуру ахъа перемар алукIзава. Абуруз чпиз чеб, белки, иер аквазва жеди, амма къвалахъай килигайла, и къайдада алукIун чи къанажагъдив стIун кьан тийизвайди якъин жезва.
РикIел хкин, 20-30 йисан вилик лезги мехъер гьихьтинди тиртIа. Масабуруз чин такурай лугьуз, сусан чиниз дуьгуьр вегьедай, кьилел келегъа жедай, перемдин лагьайтIа, са чкани ахъа тушир. Чи йикъара кьилел мехъерин келегъа алай сусар тек-туьк аквада.
Шаз Ахцегьа кьиле фейи са мехъерик чамрални сусал лезги халкьдин милли парталар алай. Абурун шикилар, видеояр интернетдизни акъуднавай. Гзафбуру разивилин, тебрикдин гафар кхьизвай. Гьакъикъатдани, милли парталри абур гзаф иер къалурзавай. Зи фикирдалди, чун бубайрин адетриз, руьгьдин милли ивирриз мукьва хъхьана кIанзава. Дуьньяда кьиле физвай ахлакьсуз дегишвилери чи милли къанажагъда дегишвал туниз рехъ гана виже къведач. И кардикай чаз анжах зарар хкатда.
Са гафуналди, вири крар тербиядилай аслу я. Диде-бубайри веледар гъвечIи чIавалай хайи чIалал, чилел, бубайрин адетрал рикI алаз чIехи авун герек я. Малум тирвал, аялри чпин диде-бубайрилай чешне къачузва, гьавиляй абуру чеб анжах хъсан патахъай къалурна кIанда. Аялриз аквадайвал ички хъвана, пIапIрус чIугуна виже къведач. Ихьтин чIуру хесетар абурукни акатун мумкин я.
Мегьамед Ибрагьимов
