Советрин девирда интернетар, соцсетар, телефонар авачиртIани, вири мектебра ватанпересвилин тербиядиз кьетIен фикир гузвай. А тербиядин бине мектебра кIелзавай аялрин октябрятрин, пионеррин ва комсомолрин тешкилатар тир. Эгер са аялди писдаказ кIелиз, надинжвилер ийиз, тарсар ахъайиз хьайитIа, адан месэла гьа тешкилатрин собранийрал гьялдай, туьнбуьгь ийидай. Нетижада аялар чпин гъалатIар дуьзар хъийиз алахъдай. Гзафбур кIелунрихъ цIигел тир. 9-классрай кIелиз техникумриз тIимил фидай, чIехи пай кьилин образование къачуз чалишмиш жедай. ЧIехи классра кIелзавай аялри военный ва ватанпересвилин тербиядиз иллаки кьетIен фикир гудай, противогазар алукIиз, автоматар чукIуриз ва кIватI хъийиз чирдай, лишанар ягъиз вердишардай. Са гафуналди, жаванри мектебар ватан хуьз гьазурбур яз акьалтIарзавай.
Девирар, гьукуматар дегиш хьана, гьабурухъ галаз — ватанпересвилин тербияни. Аялрин тешкилатриз фикир хганач, абур саки тергна, нетижада ихьтин гьаларни арадал атана.
ЕГЭ-риз килигна, 9-классар куьтягьай аялрикай гзафбур техникумризни колледжриз физва, 11-классра амукьзавайди 6-10 аял я. Вучиз и йикъал атанатIа гила, кар-кардай фейила, гъавурда акьунва, гъалатIар дуьзар хъийиз алахъзава.
Эхиримжи вахтара инсанри интернетдикай ва телефонрикай гзаф хийир къачузва. Абур чи уьмуьрда чарасуз лазим хьанвайди уьмуьрди вичи тестикьарзава. Амма телефонар вири инсанри сад хьиз герек чкайра ишлемишзавани? Заз чидайвал, — ваъ. Иллаки — алай девирдин жегьил-жаванри. Интернетда авай хабаррин, мумкин я, вишекай сад дуьзди хьун. Амайбур дуьз тербиядиз аксибур, жегьилар дуьз рекьелай алудзавайбур, сада масад алдатмишзавайбур, чIуру таблигъат тухуз, сад-садал гьалдарзавайбур я.
Акьулбалугъ тахьанвай жегьилар экстремистри телефонрин куьмекдалди чпин жергейриз желбзава, аялар чIуру рекьиз чIугвазва. Телефонрин куьмекдалди, (иллаки шегьерра) кIелзавай аялар къурхулувилерик кутазва. Ибур вири дуьз тербия кьулухъ ягъун патал кьиле тухузвай гьерекатарни таблигъатар я.
РикIел хкин: са шумуд йис идалай вилик жегьилрин арада “Вили кит” тIвар ганвай чинебан тешкилатди вичин чIуру кIвалах кьиле тухуз хьанай. Гьелбетда, абурун кьиле чи сиясатдиз, тербиядиз акси кIвалах тухун, жегьилар дуьз рекьелай алудун патал еке ксар, мумкин я, тешкилатарни акъвазнава, чебни — Россиядиз акси фикирдаллайбур.
Мектебра тербиядин, кIелунрин рекьерай тухузвай гьи мярекат хьайитIани, анрал гьамиша телефонрин месэладикайни лугьузва, директордин буйругъдин бинедаллаз телефонар школадиз гъун къадагъани авунва. Амма, гьайиф хьи, и кардал вирида амалзавач.
Бязи диде-бубайри и кIвалахдиз герек кьадар фикир гузвач. Абурун арайрани “акъажунар” жезва, сада масадал вил эцигиз, зи аял гьакьван усал яни лугьуз, сада масадав гвайдалай багьади къачуз алахъзава. Эгер аялар гьакьван гзаф кIанзаватIа, хаталувиликай къурху ятIа, чарасуз рахун лазим къвезватIа, багьа тушир, кнопкаяр алай телефонар къачуна вугурай. Ужузни я, хийирлуни. Бес ЕГЭ-ярни ОГЭ-яр вахкудайла, телефонрикай куьмек къачудай ихтияр гузвани? Ваъ! Телефон гвайди чир хьайитIа, аял имтигьандай акъудзава. КIелай йисни бада физва. Аял жагъай диде-бубади идакайни фикирна кIандачни бес!
Чир хьун чарасуз я, аял интернетдилай аслу хьайила, адан къилихар йикъалай-къуз дегиш жезва. Ихьтин вахтунда адаз чарасуздаказ диде-бубадин куьмек лазим я. Гьар са диде-бубади вичин аялдал гуьзчивал тухвана, гьа са вахтунда абурун арада кьве патайни ачухвал, ихтибарвал хьана кIанда.
Бязи аялри, диде-бубадиз хабар авачиз, интернетдай шейэр маса къачузва, чпиз, хизанриз талукь кьетIен делилар раижзава. Им еке гъалатI я, вучиз лагьайтIа, мумкин я, бязи лутуйри, гьабурукай хийир къачуна, чпин законсуз крар кьилиз акъудун.
Гьелбетда, интернетдин, соцсетрин гьакъиндай гьукуматдин патайни гуьзчивал хьун чарасуз я. Гьелелиг бес кьадар гуьзчивал авачирди аквазва. Гьавиляй анра нивай хьайитIани вичин кьилиз атай, жемиятдиз, сиясатдиз акси, тербиядихъ галаз кьан тийидай делиларни малуматар эцигиз жезва. Ахьтинбурун вилик пад къанун-къайда хуьдай органрин куьмекдалди кьуна кIанда.
Чаз виридаз чизва хьи, акьалтзавай аялриз ата-бубайрин адетар, крар, ацукьун-къарагъун чир хьун лазим я. ГьикI хьи, чун вири гьа адетралди, къанунралди чIехи хьанва. Эгер чна гьа адетар чIурайтIа, чи, дагъвийрин, милли тербияни квахьда.
Гь.Къазиев,
Дагъустандин лайихлу муаллим
