Гьар сеферда РСФСР-дин лайихлу артист Багъиш Айдаевакай, ада эцигай тамашайрикай ихтилат кватайла, зи рикIел урусрин драматург В.С. Розован гафар хкведа: “Тамаша башламишзава. Пьесадал чан къвез гатIумзава. Актерди ва я актрисади тамашачияр саки “бомбаламишиз” эгечIзава. Абур тамашачийрин гуьгьуьлар “хьелералди” ягъиз алахъзава.
Тамашачиярни жуьреба-жуьре я. Абурукай бязибур, перде ахъа хьунни, сегьнеда авай вакъиайралди яшамиш жез эгечIзава. Анжах театрдин кIвалахдикай хабар авай камил тамашачидиз актердин ва я актрисадин и “гьужумдикай” кичIезвач, ада и “гьужум” секиндаказ кьабулзава. Ихьтин тамашачиди фикирзава, гьар са затI алцумзава, гьар са гьерекатдиз къимет гузва, яни “гьужумдиз” аксивалзава. Ягъунрин майдандиз “яргъал ядай яракьар — залан тупар” гъизва: ибур пьесадинни тамашадин авторди ва режиссёрди магьирвилелди ва динамичный къайдада тешкилнавай сегьнеяр я. Гила тамашачидивай секиндаказ фикириз хъжезмач, адак къалабулух акатзава: ам шехьзава, ам хъуьрезва, вичелай аслу тушиз ада капар язава, аквадай гьаларай, актерди ва я актрисади ахъаяй “хьелер” адан рикIе акьунва. Тамашачи хушбахт я.
Ягъунар физва, тамашачидин гуьгьуьл гъилиз къачун паталди дуьз пуд сятдин къене пьесадин, тамашадин ва актеррин къудрат имтигьандай акъудзава”.
Винидихъ мисал яз гъанвай гафар алай йисуз вич дидедиз хьайидалай инихъ 85 йис тамам жезвай Б.Айдаеваз ва ада эцигай тамашайризни лап хъсандиз талукь я лугьуз жеда завай.
Сифтегьан камар
Айдаев Багъиш Мустафадин хва 1932-йисуз Ахцегь райондин Мискискарин хуьре дидедиз хьана. Юкьван мектеб акьалтIарайдалай гуьгъуьниз 1951-йисуз ам Москвада А.В.Луначарскийдин тIварунихъ галай театрдин искусстводин институтдиз гьахьна. 1955-йисуз и вуздин драмадинни артиствилин факультет агалкьунралди куьтягьна, Лезги театрдиз хтай Б.Айдаева 1960-йисалди ина гьам артиствиле, гьамни и театрдин директорвиле кIвалахнай. Гьа йисара ада ина са жерге тамашайра гзаф ролар тамамарна. Абурун арада М.Хуршилованни М.Чистякован “Сулак шагьид я” тамашада ада бажармишай Омаран ва Хуьруьг Тагьиранни Къияс Межидован “Ашукь Саид” драмада сегьнедал гъайи Саидан къаматри кьетIен чка кьазва. 1960-йисуз Москвада кьиле фейи Дагъустандин искусстводинни литературадин декадада Лезги театрди и кьве тамашани меркездин тамашачийриз къалурнай ва кьве тамашадизни москвавийрини театрдин критикри чIехи къимет ганай.
Б.Айдаева арадал гъайи Ашукь Саидан образдикай а чIаван “Театр” журналдани кхьенвай.
Ашукь Саиданни Омаран ролар чIехи сеняткарвилелди тамамарунай 1960-йисуз Б.Айдаеваз Дагъустандин лайихлу артиствилин тIвар ганай.
1960-йисуз Б.Айдаев Москвада ГИТИС-дин режиссёрвилин высший курсариз гьахьна. Курсар куьтягьай 1961-йисуз ам театрдин кьилин режиссервиле тайинарнай. Лезги театрдин тарихда Б.Айдаева кьилин режиссёрвиле кIвалахай йисар гзаф бегьерлубур хьана. И йисара Лезги театрдин репертуарда лезги драматургрин пьесайри чIехи чка кьуна ва гьакIни, Б.Айдаев себеб яз, театрдин сегьнедал дуьньядин драматургиядин шагь эсерар эцигиз гатIумна. Театрдиз Москвада ва Бакуда театрдин институтар акьалтIарна хтай жегьил артистар кIватI хьана. Гьа вахтунда Б.Айдаеван куьмек-меслятдалди Къ.Межидован “Урусатдин цуьк” пьеса сегьнедал эцигнай.
Малум тирвал, Б.Айдаев Лезги театрдин тарихда сад лагьай милли пешекар режиссёр я.
“Урусатдин цуьк” тамашадилай гуьгъуьниз Б.Айдаева сад-садан гуьгъуьналлаз “Фендигар Мурад”, “РикIин кьарай атIудайбур”, “Хардалан паб цаварал”, “30 кепекдин жерме”, “Сейфетдина вуч лугьуда?”, “Вун анжах зиди я!”, “Къазимегьамед” ва маса тамашаяр лезги сегьнедал гъана. Б.Айдаева эцигай гьар са тамаша лезги медениятдин тарихда кьетIен са вакъиадиз элкъвезвай. Гьа икI, ада сифте сеферда 1966-йисуз эцигай “Фундугъбег” тамаша Лезги театрдин сегьнедилай 500 сефердилай гзаф къалурнай ва гьар гъилерани ам гьам тамашачийри, гьамни критикри гзаф хушвилелди кьабулнай.
Б.Айдаева эцигзавай тамашайриз тIебиивал, динамизм, поэтиквал хас тир. Дагьустандин лайихлу артист Басира Ибрагьимовади вичин рикIел хкунра къейдзава: “Багъиш Айдаев театрдин шаир тир. Адан гьар са тамаша художественный образралди девлетлу жедай. Шаир вичин шиирдин гьар са цIарцIин винел гьикьван алахъдатIа, Багъиш Мустафаевични вичи эцигзавай тамашайрин гьар са сегьнедал, гьар са фрагментдал, гьар са гьерекатдал, гьар са штрихдал гьакьван алахъдай. Ахьтин режиссёрар гьар виш йисалай сад дуьньядиз къвезвайди я”.
Багъиш Айдаеван рикIе чIехи ниятар авай. Къейд авурвал, Дуьньядин драматургиядин шагь эсерар лезги сегьнедал эцигун адан чIехи мурадрикай тир. “Эвленмиш хьун” тамашадилай гуьгъуьниз адаз В.Шекспиран “Отелло” трагедия сегьнедал эцигиз кIанзавай. Адалай гуьгъуьниз Еврипидан “Медея”… Амма инсафсуз ажалди адаз и багьа мурадар кьилиз акъуддай мажал ганач. 1979-йисан 20-апрелдиз ам рагьметдиз фена. Ада и куьруь уьмуьр маналудаказ, вижданлудаказ, такабурлудаказ кьиле тухвана. Ада вичин вири къуват, бажарагъ хайи халкьдиз бахшна. Гзафбурувай виш йисуз тежедай кIвалахар ада вичин 47 йисан уьмуьрда авуна. Вичин уьмуьр, вичин талант хайи халкьдин рекьиз бахш авурбур са чIавузни рекьидайди туш. Халкьди ахьтин ксар даим чпин рикIера хуьда. Ф.Шиллеран са шиирда лагьанвайвал,
Девир патал чIехи крар акурбур,
Эбеди я халкьдиз къуллугъ авурбур!
Эхь! Багъиш Айдаев, адан кIвалахар, адан багьа тIвар эбеди яз чи халкьдин тарихда амукьда. Лезгийри са чIавузни ахьтин кьегьал сеняткар хва рикIелай алуддач!
Азиз мирзабегов
