Куьруь-ацIай цIараралди

2014-йисуз Дагъустандин ктаб­рин издательствода «Муьгьуьббатдин къеле» тIвар алаз  Къияс­ Межидован шииррин ктаб акъатнай. Ам туькIуьрайди писателдин хва Марат Межидов тир. Дагъустандин халкьдин пи­­сатель, са шумуд романдин, ацIай жерге повестринни гьика­яйрин автордихъ шиирарни авайди кIелзавайбурун гегьенш къатариз са акьван хъсандиз­ чизвачир. ТIвар-ван авай и гьи­­каятчиди кхьенвай шиирри­кай кьилди ктаб акъатун сифте яз жезвай кьетIен вакъиа тир. ИкI тирди и кIватIалдиз кхьей куьруь сифте гафунани за кьетIен­диз, гьикаятчидин шаирвили­кай веревирдер авуналди, къейд­най.

Вач бахтунин гьарагъдиз

— Чи алциф яд рагъулмир гьа…

Вач эркекрин панагьдиз!

— Чанда алахь тийир ажугъ

Хьунухь кIан я. Вач, аслан.

Вун динж тутур кIвале жуван

Къазун кьвенихъ а душман!..

 — Садаз лугьуз аферин, хва, —

Вун игит я, эллерин.

И ктабдай чаз Къияс Межидова шиирар вичин вири уьмуьрда кхьейди аквазва. Гуьгъуьнлай чир хьайивал, писателди абур ара-ара Ахцегь райондин «ЦIийи дуьнья» ва республикадин «Коммунист» газетриз акъудзавай ва чапнавай вичин кьилди-кьилди чIалар, газет­рай атIана, вичин архивда хуьзвай. Бубадин яратмишунрин къадир авай хва Марата абур санал агуд хъувуна, компьютердал рукопись кIватIна, издательстводиз гъанай. Гьа икI, гзафбурукай са шиирдин тIвар алаз, а ктаб  арадал атанай.

А вахтунда, чи издательстводихъ галаз алакъаяр хуьз, Марат Къиясовича вичин бубадин эсерар урус чIалални акъуд хъийизвай. Адан къадирлувални алахъунар себеб яз, Къияс Межидован эсеррикай урус чIалаз таржума авунвай, советрин девирда Москвадин издательствойра ва эдебиятрин журналра чап авур романар, повестар ва гьикаяяр санал кIватI хъувуна, кьве чIехи жузда аваз чап хъувунай.

И крар хьана алатайдалай гуьгъуьниз Марат Къиясовича зи патав са куьгьне папка гъанай, ана инал чпикай винидихъ лагьай газетрай атIанвай шиирар авай. Папкада машинкадал элянавай, ранг алахьнавай кьуд-вад чарни авай. Ам Къияс Межидова Хуьруьг Тагьирахъ галаз санал аялар патал кхьенвай ва вични Цуькверин сувариз бахшнавай са сегьне тир. А эсер за «Кард» журналдиз теклифнай ва ам ана чапнай.

Гьа чIавуз заз а папкадай гъилин хатIаралди кхьенвай кьве чарни акунай. Ам  «Шаир дуст» тIвар алай ва вични Хуьруьг Тагьираз бахшнавай шиир тир. Вич лугьумир кьван, зи дикъет а чIавуз ахвара аваз хьана. За, шиир вич кIел тавуна, адан тIварцIиз килигна, гъалатI яз, и чIал «Муьгьуьббатдин къеле» ктабда гьатнавай­ «Шаир дустуниз» тIвар алай ва тIварцIин кIаникайни «Халкьдин­ хва Хуьруьг Тагьираз» гафар кхьенвай шиир яз гьисабнай. Ам туькIуьрнавай йис гьим ятIа къалурнавачир. Ктабда гьатай а шиир ингье ихьтинди тир:

Партия чи я чими рагъ,

Вун адан са нур я, нур,

Элдиз хуш нур — са цуьквед багъ,

Майва битмиш, гьалар гур!..

 

Вахъ хъен аквар авач вилер

Куьгьне ктIай замандин,

Вун арха я къизил гъилер

Галай цIийи инсандин.

 

Абадвилихъ ялзавайбур

Ваз саф рикIин дустар я,

Вун я чешне, вун я абур,

Вун рикIерин устIар я.

 

Къени, уьтквем рикIер зурба

КIанда ваз бул Ватанда!

КIанда хва, руш, чIехи буба

Чи женгинин майданда, 

 

Пагьливанар яз къудратлу

Чи экуьнин, булвилин,

Душманар яз а лянетлу

МичIивилин, къулвилин.

 

Гуьзел я багъ ви гуьлуьшан,

Ана дустар шад я, шад!..

Хуш я мез — ван ви билбилдин

Хьурай вич мад-мад абад!..

Жуван чарара-архивра къе­къведайла, мад зи гъилик Марат Межидова зал аманат авур папка акатна. За анавай са-са чар тупIалай хъувуна. Зи вилик мад гъилин хатIаралди кхьенвай гьа кьве чарчел алай шиир кват хъуву­на. За ам мукьуфдивди кIелна. Ина «Шаир дуст» тIварцIин кIани­кайни скобкайра аваз «Халкьдин­ хва Хуьруьг Тегьираз» кхьенва, амма шиир вич тамамдиз масад я кьван! Санани чап тавуна амай шиир я! Шиирдин кIаникай ам кхьенвай югъни, йисни къалурнава: 1943-йисан 26-март.

Фикир гайила, и шиир кхьинин­ себеб гьа йисуз Хуьруьг Тагьираз­ Дагъустандин халкьдин шаир лагьай гьуьрметдин чIехи тIвар гун тирди аквазва. Ватандин ЧIехи дяведин къизгъин вахтунда гьам халкьдик, гьамни Ватан хуьз дяве­да авай аскеррик вичин краралди ва чIаларалди руьгь кутаз хьайи чIехи шаирдикай шииратдин цIараралди ийизвай шагьидвилери кардин ери-бине гьакI тирди къалурзава.

Са шакни алачиз, шиирда Къияс Межидова,  шаирдинни  халкьдин рафтарвал-мукьвавал къалуруналди, куьруь-ацIай цIараралди аямдин суьретни чIугунва, гьакIни чаз шиирдай гьам шаирдин, гьамни адан аямдаррин гьиссер, фикирар, мурадар аквазва. Им гьакIан тарифдин бахшанд туш, халисан шииратдиз хас магьир лишанралди чIагурнавай ивир я.

Ингье гъвечIи пуд паюникай ибарат тир а шиир вични (ам чи чIалан кхьинрин къенин къайдаяр хвена гузва).

I

Чи эл — хва, руш физ элхкъведай

Парзад хивел ала, дуст,

РикI, вилер нур уртахнаваз

Вун эллерихъ гала, дуст.

 

Гъил туькIуьрна къалуз гатфар,

Тариф ийиз тIеамдин,

Чанда иви юзуриз фад

Инсанрин чи аямдин:

 

Садаз лугьуз: — Вафалу хьухь,

КIвал-югъ, ватан вид я, хва,

Азад гъилихъ гьунар хьурай,

Намуслу хьухь, чан арха!

 

Садаз лугьуз: — Яракь къачу,

Вач бахтунин гьарайдиз,

Чи алциф яд рагъулмир гьа…

Вач эркекрин панагьдиз!

 

Чанда алахь тийир ажугъ

Хьунухь кIан я. Вач, аслан.

Вун динж тутур кIвале жуван

Къазун кьвенихъ а душман!

II

Садаз лугьуз: — Аферин, хва,

Вун игит я эллерин,

Къуй нур хьурай вун, пагьливан,

Рухваяр хай дидейрин.

 

Садаз лугьуз: — Баркалла, свас,

Баркалла, руш, гъейратлу,

Куьне эксик кар тамир гьа…

Куьн хазна я къиметлу.

III

Садав туш вун, агъзуррив я,

Виш агъзуррив, шак авач.

Сес гужлу я, аваз — ширин,

Кеспи — михьи, къалп кувач.

 

Халкьдиз хуьре, хизанда вун

Истеклу я, шаир дуст,

Халкьди ваз къе ганавай тIвар

Къиметлу, шаир дуст.

 

Яргъи сара чахъ галаз хьухь,

Чи гатфарин къужахда,

Хуш келима, хийир хиял

Хьурай хуьре-ужагъда.

26/III-43.

Чаз аквазвайвал, ЧIехи Гъалибвилин 80 йис тамам жезвай береда 1943-йисай чав агакьнавай тарихдин ядигарди къенин юкъузни вичин маналувал квадарнавач, ам чи аямда кьиле физвай вакъиайрихъ галазни алакъада гьатзава. Россиядин душманри чи чилерал мад чIулав хашар алай танкар  ракъурзавай йикъара чи кьегьал рухваяр, женгинин майданра Ватандин таъсиб хуьз,  цIийи цикIелай  кьил хкаж хъувунвай фашизмдин куьк хкудиз, чпин чIехи бубаяр фейи баркаллу рекьера авайла, акI жезва хьи, Къияс Межидован шиирда Хуьруьг Тагьира лугьузвай гафар чи къенин аямдин рухвайриз, дидейриз, сусариз лугьузвайбур я. Чаз виридаз лугьузвайбур я.

Гьа икI чна шиирдин авторни, адан баркаллу игитни чи аямдарар яз гьиссзава. Шииратдин аламатар рикIи­вайни вилив техвей жуьреда зурбабур жеда кьван!

Арбен  Къардаш,

Дагъустандин халкьдин шаир