Ватандин ЧIехи дяведин йисара Ленинграддин агьалийри, Советрин Союздин Кеферпатан меркез хуьзвай Яру Армиядин кьушунри душманди 900 юкъуз ва йифиз гьалкъада тур вири рекьер агалнавай зулуматдин вахтунда къалурай кьегьалвилер, дурумлувал, къастунал кIевивал маса са дяведани хьайиди туш. Гьакъикъат анжах гьа ихьтинди хьайидакай, Европадин саки вири уьлквейрин кьушунар, яракьар, девлетар гъилик авунвай Гитлера ва адан жаллатIри Ленинграддин агьалийрин кьилел халис геноцид гъайидакай Россиядин Президент Владимир Путина и йикъара, уьтквем инсанар душмандин гьалкъадай экъечIайдалай инихъ 80 йис тамам хьуниз талукь яз тешкилнавай мярекатдал, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчийрихъ, гьалкъада хьайи ветеранрихъ галаз суьгьбетдайла, лагьана.
Гьайиф хьи, къе, ХХI асирдин сифте кьилера мадни гьа Европади (50-дав агакьна уьлквейри, абурал США-ни алава хъхьанва) Украинадин чилелай, Россия зайифарунин акьалтIай чIулав къастар аваз, дяведик цIай кутунва, муьжуьд йисуз Донбасс гьалкъада туна, ислягь инсанар телефзава. Россиядин Яракьлу Къуватар эхирни ам азад ийидай женгерив гатIунна.
Эгер икьван гагьда США-дин ва РагъакIидай патан уьлквейрин кьилери, чIехи къуллугъчийри Украинадиз анжах куьмек гузвайдакай ва дяведихъ галаз чпин алакъа авачирдакай лугьузвайтIа, чи кьушунри Соледар азад авурдалай кьулухъ ва гьужумдин гьерекатар давамарзавайди акурла, са-сада чпин алчах планар ачухарзава. Чпин къаст, вуч авуртIани, Россиядал гъалибвал къазанмишун, адан экономика барбатI, девлетрин иесивал авун тирди ачухдиз тестикьарзава. Украинадин халкь терг хьуникай, тахьуникай абуруз гьич са къайгъуни авач.
Гьелбетда, абуруз кIанивал жедач. Россиядин халкьди, Яракьлу Къуватри, Ватандин ЧIехи дяведа хьиз, уьлквени, Ленинградни гьикI хвенатIа, душман вичин магъарада гьикI кукIварнатIа, гьакI хуьда ва душман, нацистар-фашистар барбатIда.
Вахтар, йисар физва, амма инсаниятдин уьмуьрда кьиле хьайи вакъиаяр, пара халкьарин кьисметра зурба роль къугъвай крар тарихда гьатзава, инсанри абур рикIел хкизва.
Кьудкъад йис идалай вилик, 1944-йисан 27-январдиз хьайи гьахьтин зурба вакъиайрик Ленинград шегьер Германиядин фашистрин гьалкъадай экъечIун хьана.
Ленинан тIвар алай шегьер фашистрикай хуьн патал кьиле фейи къизгъин женгера Кеферпатан, Кефердинни РагъакIидай патан, Ленинграддин, Волховдин, Карелиядин, Прибалтикадин фронтрин баркаллу кьушунри, уьлкведин ПВО-дин, авиациядин соединенийри, Яру пайдах авай Балтикадин флотди, военный флотилийри, Ленинград шегьерда ва областда тешкилнавай партизанрин дестейри, гъиле яракь кьаз жедай кьван агьалийри иштиракнай.
Ленинград кьунихъ Германиядин кьиле авайбур патал гьам военный, гьамни сиясатдин жигьетдай еке метлеб авай. Ам Советрин Союздин стратегиядин ва экономикадин зурба центр яз гьисабзавай. Эгер шегьер гъиляй акъатнайтIа, СССР-дин кеферпатан районарни душмандин пацук акатзавай, Балтикадин флотдихъни гьуьлел акъваздай, душмандиз акси гьужумардай мумкинвал амукьдачир.
Германиядин командованидихъ фендигар планар авай: “Кеферпад” армийрин группадикай (командующий генерал-фельдмаршал фон Лееб), РагъэкъечIдай патан Пруссиядин 16 ва 18 — армийрикай, финнрин кьве армиядикай менфят къачуна, Прибалтикада авай советрин кьушунар къирмишун, чпин кьушунар герек вири жуьредин шейэралди таъминарун патал гьуьлуьн ва шегьердин кутугай рекьер кьун ва гьа идалди Москва хуьзвай Яру Армиядин далу патаз гьахьун.
Дяведив эгечIай варцара Ленинграддин къерехар тирвал оборонадин са шумуд гьалкъа туькIуьрнай, гьакI шегьердин къенепатани герек сенгерар арадал гъанай. Душмандин хура акъвазун ва шегьер хуьн патал Яру Армиядини кьушунра 540 агъзур кас, 5000 туп ва миномет, 700 танк, 235 самолет ва женгинин 19 гими авай. Душмандихъ лагьайтIа, 810 агъзур кас, 5300 туп ва миномет, 440 танк, 1200 самолет авай.
Ленинград патал кьиле фейи женг кьуд патал пай жезва. Сад лагьайди 1941-йисан июлдинни сентябрдин варцарал ацалтзава. И чIавуз фашистри шегьердиз са тIимил яргъалай тупарай ва минометрай цIай гузвай. 14-июлдиз душман Луга вацIув агакьна ва Шимск поселокдин рагъакIидай пата авай плацдарм кьуна.
Советрин кьушунри игитвилелди аксивалзавайтIани, душманди сенгеррай еке хъалхъам акъудна ва, оборонадин Лужский цIарцIелай чапла патай фена, Новгород кьуна. 20-августдиз Чудово шегьердиз гьахьна, Ленинград уьлкведихъ галаз алакъалу ийизвай Москва-Ленинград шегьре ва ракьун рехъ атIана. 4-сентябрдиз фашистри Лениграддал цавайни, чилелайни инсафсузвилелди бомбайрин, гуьллейрин хар къурна. 8-сентябрдиз Шлиссельбург кьуналди, немсерин кьушунри Ленинграддиз кьураматдай фенвай рехъни агална. Шегьер лугьуз тежедай жуьреда кIеве гьатна. Аниз фидай кьве рехъ амай: Ладожский вирелай ва гьавадай.
Женгинин кьвед лагьай пай 1941-йисан октябрдилай 1943-йисан 12-январдалди давам хьана. Виридалайни четин вахт. 8-ноябрдиз немсерин кьушунри Тихвин кьуна, Ладожский вирел физвай ракьун рехъни агална. Гьалкъада гьатнавай шегьердиз парар дашмишдай са мумкинвални амукьнач. Советрин кьушунар шегьер гьалкъадай акъудун патал са шумуд сеферда алахъна. Тарифдай агалкьун хьаначтIани, шегьер михьиз кьун патал тешкилзавай немсерин гьужумар алудна.
Пуд лагьай пай 1943-йисан январдилай гатIунзава. И чIавуз Ленинграддин кIаник стратегиядин гьужумдин «Искра» операция кьиле тухванай. 12-январдиз Ленинграддин фронтдин 67-армиядин соединенийри, Волховдин фронтдин 8-армиядин частари, гьавадин 13 ва 14-армийрин, Балтикадин флотдин авиациядин куьмекни галаз Шлиссельбургдинни Синявинодин арада душмандал гьужумар авуна. 18-январдиз чи кьушунар чеб чпел гьалтна ва Шлиссельбург немсерикай азадна. Ладога вирин кьиблепата 18 йикъан къене 36 километрдин ракьун рехъ чIугуна. Анай Ленинграддиз парарив ацIанвай поездар фена. Амма шегьердихъ галаз уьлкведин алакъа тамамвилелди арадал хкиз хьанвачир. Ленинграддиз физвай ракьун рекьер душманди кьатI-кьатIнавай. Къураматдай фенвай рекьер гъилик авун патал чи кьушунри тешкилай гьужумрихъ агалкьун хьаначир.
1943-йисан гатуз ва зулуз Ленинграддинни Волховдин фронтрин кьушунри авур алахъунри душмандиз шегьер мад тамамвилелди гьалкъада хутадай мумкинвал ганач. Гьа са вахтунда чи кьушунри душмандикай Волхов вацIал алай Киришский плацдарм азадна, дяведин жигьетдай еке метлеб авай Синявино кьуна ва санлай гьалар хъсанарна.
Кьуд лагьай пай 1944-йисан январь-февраль варцарал ацалтзава. Йисан сифте кьиляй советрин кьушунри Ленинграддинни Новгороддин стратегиядин метлеб авай операция кьиле тухвана. 14-январдиз Балтийский флотдин куьмекни галаз Ленинграддин фронтдин кьушунри Ораниенбаумдин плацдармдилай Ропша шегьердал ва Яру хуьрел гьужум башламишна. 20-январдиз Ропшадин районда гьужумдиз фенвай чи частар сад-садак какахьна, Петергофдин къваларив гвай душмандин дестеяр къирмишна ва мадни виликди еримишна, Новгород фашистрин гъиляй ахкъудна. Январдин эхирра Пушкин, Красногвардейск ва Тосно шегьерарни азадна. 1944-йисан 27-январдиз Ленинград михьиз гьалкъадай акъудна ва шегьерда салют гана.
Ленинграддин Пискареван стхавилин 186 сура шегьер патал женгер чIугур ва чанар гайи 420 агъзур агьали ва 70 агъзур аскер кучукнава, гьа гьисабдай яз — вишералди дагъустанвиярни. Абурун игитвилер чна гьамиша рикIера хуьда.
Нариман Ибрагьимов
