24-июлдиз къадим Дербент шегьерда “Кавказдин Албаниядин халкьар: тарих ва гилан гьакъикъат” темадай илимдинни тежрибадин I-конференция кьиле фена. Адан тешкилатчияр Тула шегьерда Дагъустандин халкьарин культурадин центрадин (ЦКНД) председатель Ризван Максимов, педагогикадин илимрин кандидат, тарихчи ва лингвист Шамил Халилов, Оренбургда Борч хуьруьн диаспорадин председатель Шакир Давудов, Ставрополь шегьердин думадин депутат Казбек Агъаларов ва грэпплингдай дуьньядин чемпион, Сахалинда пагьливанрин “Ахмат” клубдин вице-президент Явер Межидов тир.

Мярекатда иштиракайбурун арада гьакIни экономикадин илимрин доктор, лезгийрин илимдинни культурадин деятелрин ассоциациядин председатель Букар Гьамидуллаев­, физикадинни математикадин илимрин кандидат, доцент Мегьамед Султанов, журналист ва политолог Ханжан Къурбанов, Дер­бент шегьердин карчи Рамазан Къулиев, фи­ло­ло­гиядин илимрин доктор, ДГУ-да чIала­рин кафедрадин профессор Узлипат Гьасанова, ДГУ-дин магистр Нури Кимпаева, физи­кадинни математикадин илимрин кандидат, ДГТУ-дин ПМиИ кафедрадин заведующий Тамила Исабегова, краевед ва лингвист Манаф Ибеев, боксдай дуьньядин чемпион, РД-да боксдин федерациядин президент Гьабиб Аллагьвердиев, теологиядин илимрин доктор Мурад Садикьов, Махачкъалада РГЭУ (РИНХ)-дин директордин заместитель Исрафил Муфталиев, филологиядин илимрин док­­тор Мариза Ибрагьимова, тарихдин илимрин кандидат, ДГПУ-дин правоведенидин ка­федрадин доцент Хадижат Жалилова ва ма­сабур авай.

Элкъвей столдин къайдада кьиле тухвай и мярекат, адан тешкилатчиярни иштиракчияр­ тебрикуналди ва мурад-метлеб тайинаруналди, Ризван Максимова ачухна. “Чун, да­гъус­тан­­вияр, са бинедилай атанвай, къени­ гзаф уму­мивилер авай са халкь я. Гележегдин­ ла­­йих­лу яшайишни санал хьана, чун еке агал­кьун­рихъ, мурадрихъ агакьда. Чун я са­дан­­ чи­­­лер кьаз, я государственность кIанз алахънавач. Кавказдин Албания уьлкведин тайифайрин невеяр тир чаз Дагъустандин стха халкьа­рин садвал мягькемариз, жуван халкьдин тарих чириз, хайи чIал хуьз кIанз­ава”, — лагьана ада.

Элкъвей столдихъ рахай бязи юлдашри куьрелди ингье вуч лагьанатIа.

Казбек  Агъаларов. — Эхиримжи 33 йисуз зун Ставрополда яшамиш жезватIани, гьамиша хайи ватандихъ, халкьдихъ рикI куз, жувалай алакьдай куьмекиз алахъзава. Кьил­ди къачуртIа, Ярагърин хуьре чи зурба алим, Кеферпатан Кавказда муьридизмдин бине кутур Дагъустандинни Чечнядин имамрин муаллим, муьршид, шейх Ярагъ Мегьамедан тIварунихъ галай зурба мискIин эцигна. За жув дагъустанви хьунал дамахзава. Заз Дагъустандин вири халкьар пара кIанда. Чи умуми кIвал тир Дагъустанди Россиядин Федерациядин къурулушдик кваз цуьк акъудун, чи халкьарин тарих, чIалар ахтармишна хуьн зи мурад я. И кар гьар са дагъустанвидин­ намуслу зегьметдилай аслу я.

Мегьамед  Султанов. — За жуван саки вири уьмуьр гъурбатда акъудна, гила 80 йисан яшдаваз хайи ватандиз хтанва. Алим, уьмуьрдин уькIуь-цуру акунвай кас яз, обще­ственный крарикай хкечIзавач, жуван вири чирвилер, тежриба хайи халкьдин рекье эцигиз алахънава. Чун гьар сад, вичин халкьдин­ векилар яз, Дагъустандин халкьарин тарихдин, культурадин, чIалан месэлайрив акьал­тIай жавабдарвилелди эгечIна кIанда. Анжах гьа тегьерда чавай чи яшайиш хъсанариз, жегьилар дуьз тербияламишиз, къадим тарих чириз ва милли чIалар гележегдин несилрив агакьариз жеда.

Шамил  Халилов. — Алимри тестикьарзавайвал, къадим Кавказдин Албанияда 26 тайифа ва гьакьван чIалар-нугъатар авай. Гьеле вири тайифаяр тайинаризни хьанвач. Ах­тармишунрай тестикь жезвайвал, а уьлк­ве­­дин чIал, икьван гагьда гьисабзавайвал, удинринди ваъ, гафунин гегьенш манада лезгийринди тир. Чав агакьнавай чIалан тарихдин материалар — алимри гьикьван ала­хъу­нар ийизватIани, маса чIаларал кьил акъу­диз тежезвай палимпсестарни эпиграфияр — за, Кавказдин Албаниядин кьетIен алфавит арадал хкуналди, лезги чIалан ахцегь нугъатдалди (масабурув гекъигайла, и нугъат са артух дегиш тахьана ама) кIелзава.

Узлипат  Гьасанова. —  Дагъустандин культурада сад-садаз акси гьар жуьре фики­рар авай месэлайрикай сад ина гзаф чIалар хьун я. Фад алатай са девирда Кавказдин къадим сад тир чIал автохтонный чIаларин пуд хизандиз — дестедиз пай хьана: абхазринни адыгрин, картвелрин (гуржийрин), рагъ­экъечI­дай патан халкьарин — чIаларин кьадардал гьалтайла, чун акатзавай виридалайни чIехи­ди тир нахско-дагъустандин хизан. Чпиз кIел-кхьин, литература авай 14 чIал ава. Алимри гьар жуьре методикайрай 36, 40, анжах са хуьре ишлемишзавай арчи, гинух, гунзитни кваз гьатта 50 чIал гьисабзава. Шак алач, вири Да­гъустандин чIаларни диалектар умуми Кав­каздин са дибдилай арадал къвезва, яни чи вири чIалариз генетикадин жигьетдай мукь­ва умуми фонд ава. Къе Да­гъустандин вири чIалара са мус ятIа­ни вичин­ къадим са чIалай атана амукьнавай (маса чIа­ларай кьабулнавайбур квачиз) 300-500 гаф гьисабзава. Ида чун бинедилай са чIал авай са халкь тирдан гьакъиндай шагьидвалзава. Къе чи алимрин ва халкьарин вилик Дагъустандин милли чIалар хуьнин жавабдар буржи акъвазнава. Гьавиляй халкьдин си­верай фольклор кIватIиз (вахт физва, пака ам нивай кIватIда, фольклор чизвай ксар амукьдач), чпиз кхьинар авачир гъвечIи чIа­лар хуьз тади авуна кIанда. Чна ДГУ-дин чIа­лан кафедрада чи гъвечIи чIалар ахтармишу­нин ва хуьнин мураддин план туькIуьрнава, къайтагъринни урусрин разговорник акъуднава, Дагъустандин халкьарин чIалар сад-садав гекъигунин словаррал кIвалахзава ва икI мад. Ихьтин кIвалахар тавуртIа, кьвед-пуд несилдилай чи гзаф чIалар квахьда.

Филологиядин илимрин доктор Мариза Иб­рагьимова лезги чIаларин классификациядин къайдайрикай рахана. “Халкьди чпин яша­йишда лап гзаф ишлемишзавай 100 гафу­никай 60-далай артух гафар туьш жезва­тIа, абур лап мукьва чIалар — халкьар я. И жи­гьет­дай, месела,  кьилди къачуртIа, лезги­, агъул ва­ табасаран чIалар лап мукьва я”, — лагьана ада.

Конференциядал Ханжан Къурбанов, Шакир Давудов (ада вири дуьньядиз чкIан­вай 12 507 касдив агакьна вичин хуьруьнвияр жагъур хъувунва), “Фиярин хуьруьн тарих”­ ктабдин автор Герман Мамедяров ва маса юлдашарни рахана. Абурун вирибурун фикирар саки сад тир: ватанпересвилин, са­да-садаз гьуьрмет авунин ва, къуватар тупламишна, къадим Кавказдин Албаниядин невейри, милли чIалар, культура, бубайрин хъсан адетар жезмай кьван хъсандиз ахтармишна, хвена, абур гележегдин несилрив агакьарна кIанда.

Дашдемир Шерифалиев