Чи халкьдихъ маналу мисал ава: “Нефсини кьилел еке бала гъида”. Гьайиф хьи, нефсерин дарвазар сергьят авачиз ачухнавай бязи гьукуматрин, пачагьлугърин кьилера акъвазнавайбуру чпин эхир гьихьтинди жедатIа, гьадакай фикирзавач. Сифте нубатдани ихтилат “вич дуьньядин шагь я” лугьуз малумарзавай США-дикай физва. Тарихдай малум тирвал, ада вич арадал атай эвелдилай гьукуматдин кьилин сиясат тарашчивал, чапхунчивал, гуж гъалиб авун яз гьисабна. ИкI, Америкадин бинелу халкьар тир индейвияр саки михьиз къирмишна, абурун чилерин, девлетрин иесивална. Ахпа США-ди маса вилаятрин, уьлквейрин девлетар тарашдай рекьер жагъурна. Дуьньядин сад ва кьвед лагьай дявейра Европадин уьлквейриз гзаф кьадар зиянар хьанатIани, США-ди анжах къазанжияр къачуна. Пешекарри тестикьарзавайвал, эхиримжи 30-40 йисуз ада дуьньядин саки вири континентрин хейлин уьлквейра дяведин гьалар арадал гъана ва гьа идалди вичиз хийир хкудна.

Алай вахтуникай рахайтIа, СССР чукIурунал бес тахьана, США-ди язавай макьамдал кьуьлзавай РагъакIидай ва Мукьвал тир РагъэкъечIдай патан уьлквейри Россияди кьил хкажиз, дуьнья­дин майданда аслу тушир сиясат тухуз акурла, адаз акси гьерекатриз рехъ гузва ва Россия тIвар алай “афардиз” кIасар ягъиз чалишмишвалзава. Россиядин халкь лап кIеве туна, ам гьукумдиз акси яз къарагъарна, ахпа Россия михьиз барбатIна кIанда лугьуз малумарзава. Украинада миллетбазрин кьушунар арадал гъидалди, дяведив гатIундалди, США, нафтIадин къиметар лап тежедай кьадар ужуз хьунал гъуналди, Россиядин экономика кIаняй акъудиз алахънай. Амма адалай са затIни алакьначир. Гила Европадин уьлквеяр Россиядин газдикай магьрум авун патал газдин линияр хъиткьинарна.

Инал нафтIадин месэладал са тIимил ге­гьенш­диз акъвазиз кIанзава. Вучиз лагьайтIа, нафт алай аямда дуьньядин месэлаяр гьялзавай суьгьуьрдин тIвалуниз элкъвенва. Пешекарри къе тестикьарзавайвал, СССР чукIурунин карда гьа и наф­тIа­дихъ галаз алакъалу сиясатдини еке роль къугъвана.

1980-йисарин сифте кьиляй са баррель нафтIадин къимет 80-90 доллар тир. 1991-йисуз дуьньядин шагьвал ийиз кIанзавай США-ди ва адан гъилибанри Ирак хьтин къадим уьлкве барбатIна ва нафтIадин къиметар садлагьана агъуз аватдай чкадал гъана. 1998-йисуз гьич са­дани гуьзлемиш тавур къиметдал — 11 доллардал­ ахватна. Идакди Россиядин нафтIадин промышленностдизни еке зиянар хьана ва 1998-йисан дефолтни гьадахъ галаз алакъалу тир.

Гьа идалди акьалтIнач. Арабрин уьлквейрикай Ливияди тухузвай сиясат США-диз, Великобританиядиз ва абурун гафуна авай уьлквейриз аксиди тир. Ливиядин регьбер Муаммар Каддафидиз арабрин уьлквеяр сад ийиз, хсуси валюта арадал гъиз ва доллар арадай акъудиз кIан­завай. И карда иллаки Сирияди Каддафидин тереф хуьзвай. Гьелбетда, США-диз вичи гъилик­ авунвай Мукьвал тир РагъэкъечIдай патан уьлквеяр таъсирдикай хкатун, доллар гьич авуна, цIийи валюта майдандиз акъатун хуш тушир. Ада, авайни авачир тахсирар кутуна, Франциядин, Великобританиядин регьберрихъ галазни меслятна, Ливиядин Триполи, Бенгази шегьеррал бомбаяр вегьена. Ливияда гьукумдиз аксивалзавай оппозициядин кIеретIар арадал гъана, граждан дяведик цIай кутадай ва Каддафи, адан хизан тергдай мумкинвилер яратмишна. Ливиядин девлетрин иесивални авуна. Гьар са хизандиз йиса 1000 доллар, гьар са хайи аялдин кьилиз 7000 доллар, эвленмиш хьайибуруз кIвал эцигун патал 64000 доллар, хсуси кар ачухзавай касдиз 20000 доллар гузвай гьукумат, уьлкве барбатIна. Къени ана, США-ди вичин кьацIай кIвач эцигай Иракда, Афгъанистанда, Сирияда секинвал авач, дяведин, са кIватIалар, дестеяр масадбуруз акси экъечIунин гьалар  давам жезва.

Ливиядин, Сириядин, Иракдин регьберриз ийиз кIан хьайи кар къе вич-вичиз арадал къвезва. Россияди, вичиз малумарнавай кьван къадагъайриз жаваб гун ва уьлкведин экономика пай­гардик кваз вилик тухун патал, амадагвилин, санал кIвалахунин алакъаяр авай уьлквейрихъ галаз доллардалди ваъ, хсуси пуларалди гьахъ-гьисабар ийизва. И карда адан тереф Китайди, Индияди, Египетди ва маса уьлквейрини хуьзва­.

Вири и гьерекатар са кар патал ийизва: вири дуьньяда вичин гаф вине жен. Вичиз хуш тахьай уьлкведиз санкцияр малумарун, вичин теклиф кьабул тавур регьбер тергун патал. Мисалар садни кьвед туш. Россиядихъ галаз ийизвай кьуьруькарни гьахьтинбур я. МасакIа тахьайла, Украина Россиядиз акси акъвазарна, датIана США-дай эмиссарар, экспертар къвез, жуьреба-жуьре куьмекар гуз, яракьралди таъминарна, кьушунар гьазурна. Ихьтин сиясатди гьихьтин чкадал гъанватIа, чаз виридаз аквазва.

НафтIадин, газдин месэлани сакIани гъиляй ахъайзавач. И йикъара США-ди ва адан гъилибанри Россиядиз экономикадин ва сиясатдин къадагъайрин цIуд лагьай пакет малумарнава. Нафт, газ маса гудай къиметрал сергьятар эцигнава.  Чизва, ида Россиядин экономикадин пун хкудда. Агьалийрин яшайиш четинвиле гьатда. Халкьдин арада гъулгъула, наразивал твада… Зиянкарри дуьз кьатIанва: нафт Россиядин экономикадин лап кар алай дестек, дамар я. Эгер Советрин Союзда гьар йисуз 140 млн тонн экспортдиз рекье твазвайтIа, гила Россияди патал маса гузвай нафтIади 245 млн тонн тешкилзава. Ида вижевай къазанжиярни арадал гъизва. Чаз мидяяр тир уьлквейрин мурадар кьиле физвач. Россияди вичин нафтIадиз, газдиз маса муьштерияр жагъурнава ва къазанжийрин­ кьадарни агъуз ваъ, виниз акъатзава. Россиядин Феде­рациядин Президент Владимир Путина лагьайвал, абурун мурдар мурадар кьилиз акъатдач. Россиядин халкьди вири четинвилериз дурум гуда, военный махсус серенжемда гъа­либвал къазанмишда, хъсан яшайишдихъ мадни инанмиш камар къачуда. Тарашчивилин, фашалвилин сиясат государстводин кьилин метлебдиз элкъуьрнавай англосаксрин вири чIуру планар тIач жеда.

ИкI жедайди Президентди Федеральный Соб­ранидиз кIелай Чарчяйни аквазва. Вири регионрин экономика, яшайиш вилик тухун патал еке харжар ийизва. ИкI, Махачкъаладин гьуьлуьн алишверишдин портни транспортдин лап чIехи къурулушдиз элкъведа. Дагъустандин портунай Россияди Ирандихъ, Индиядихъ, Китайдихъ ва маса уьлквейрихъ галаз алакъаяр гегьеншарда.

Президентди къейд авурвал, Россиядин хизанрин уьмуьр, яшайиш хъсанардай программаярни давамарда. “Алатай йисуз МРОТ кьве сеферда (20 процентдин) хкажнай. Къведай йисан 1–январдилай МРОТ мадни 10 процентдин хкажда”, — лагьана Владимир Путина. ИкI хьайила, къведай йисалай МРОТ-дин кьадар 19,242 манатдиз барабар жеда.

Образование вилик тухуниз талукь яз, госу­дар­стводин Кьили яваш-яваш вузра Россиядин бинелу къурулушдал хтун теклифна. Про­мыш­лен­ность ва АПК, эцигунар, транспорт ва маса хи­­­лер герек пешейрин иесийралди, рабочий­ралди­ таъминарун лап кар алай везифа тирди къейд­на.

Бязибуру къейдзавайвал, чIул тIарамардай, гьар са камуна кьенятдай вахтни я лугьуда. Имни пис меслят туш. Амма четинвилерай экъечIдай рекьер-хуьлер жагъурзавай, герек серенжемар кьабулиз алахъзавай гьукуматдихъ галаз санал инсанри чпини лазим алахъунар авун, ишлемиш тийизвай хсуси мумкинвилер кардик кутун герек я. Кьилди чи патарикай рахайтIа, Кьиблепатан Дагъустандин районрихъ ва агьалийрихъ, менфятлу вири чилер кардик кутуна, недай суьрсет­дин кьадар артухардай, чеб бес кьадарда абуралди таъминардай мумкинвилер ава. Гьар садавай вичин никIе, сала, багъда хъчарни, май­ваярни, емишарни, къарпуз-халини, картуфни, келемни, газарни, турпни… битмишариз же­да. Абур маса къачуз, базарриз фин герек амукьдач­. Артух амукьайбур базарриз тухуз, маса гуз, жуваз къазанжи арадал гъиз жеда.

Макъам регьятди туш. И кар фикирда кьуна, гьар са касди уьлкведиз хийир хкатдай крарин кьадар артухарун лазим я.

Нариман Ибрагьимов