(Эвел — 13-нумрада)
Кьудкъад йис хьайилани, жегьил яз амукьай «Лезги Гьамди»
2013-йисан 27-апрелдиз Бакуда акъатзавай «Самур» газетдин нумрада «Лезги Гьамди» тIвар алай макъала ганвай. Автор литератор Муьзеффер Меликмамедов тир а макъаладай лезгийриз, сифте яз дегь заманада лезги чIалал шиирар кхьейбурукай садан тIвар я лугьуз, Лезги Гьамди тIвар чир хьанай. Макъалада Гьамдидин «тIвар са бязи чешмейра Лезги Гьамди Аварани хьиз» гьатнава ва ам XIV-XV асирра яшамиш хьана лагьанвай.
2018-йисуз М. Меликмамедова «Аваран – кьегьалрин макан» тIвар алай ктаб Бакуда чапдай акъудна. А ктабда Лезги Гьамди Къуба пата авай Аваран хуьряй тирди, са шакни алачиз, гьисабиз жеда лугьуз, ктабдин авторди тестикьарнава.
Эхирки, 2018-йисан августдизни сентябрдиз «Лезги газетдин» 32, 33, 34 ва 36 лагьай нумрайра, вичиз Лезги Гьамдидикай чир хьанвай крарин умуми нетижа хьиз, М. Меликмамедова «Лезги Гьамди» тIвар алай ва кьуд паюникай ибарат тир са еке макъала акъудна. Ана, Лезги Гьамдиди кхьенвайбур я лугьуз, вад шиирни ганвай.
Гьич садан руьгьдизни вичикай 2013-йис алукьдалди хабар авачир дегь заманадин шаир Гьамдидикай делилар ни жагъурайтIани, а кар, гьелбетда, баркалла къвезвай кар я, эгер жагъай делилар чпихъ бине авайбур яз хьайитIа.
М. Меликмамедова вичин макъалада кхьизвайвал, Лезги Гьамди гъвечIизмаз чIехи мусибатдик акатнай. И карни Къизил Ордадин ханари лезгийриз гайи басрухрихъ галаз алакъалу тир. 1330-йисара лезгияр авай чкайриз атай Узбек хандин кьушунри «агъзурралди лезгияр есирда кьуна, Сарай-Беркедиз тухвана» лугьузва Муьзеффер муаллимди вичин «Лезги газетдиз» акъатай макъалада.
Тарихдин ктабра авай Сарай-Берке тIвар алай шегьер Къизил Ордадин меркез тир, вични Волга вацIун агъа кьилера аваз хьайи. Гьаниз, есирда гьатна, акъатайбур я лугьузвай лезгийрин кьисметрикай М. Меликмамедова вичин макъалада икI кхьенва:
«Сарай-Беркедиз акъатай лезгийрин арада алимарни авай ва абур ина сейли хьанай. Месела, машгьур араб сиягьатчи Ибн Баттута(ди) (1303-1377) кхьенай: “Муьдеррисрин арада вич гзаф нуфуз авай кас тир факъигь, лайихлу имам Седреддин Сулейман ал-Лезгини ава”. (Тизенгаузен В.Т. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Т. I. CПб, 1894, стр. 227). Ибн-Баттута(ди) машгьур лезги алимрин ва шаиррин арада жегьил Гьамдидин тIварни кьунва (Килиг: Рихлат Ибн Баттута ал-муссама ан-Наззар фи гараиб ал-амсар… Бейрут, 1405/1985, ж. I, ч. 394 (араб чIалалди)».
«Лезги газетдиз» акъатай макъаладай къачунвай и цитатади чун фикирдик кутазва. Вучиз лагьайтIа, В.Т. Тизенгаузенан «Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды» тIвар алай ктабдин I-том, Муьзеффер муаллимди кхьизвайвал, 1894-йисуз ваъ, 1884-йисуз чапдай акъатнава, Ибн Баттутадин сиягьатдикай а томдин 278-314 лагьай чинра кхьенва, 227 чина ваъ, томдин а чина Ибн Баттутадихъ галаз алакъа авай са гафни авач, ана авайди маса касдин — Ибн Фадлаллах аль-Омаридин гафар я.
Мадни, винидихъ гъанвай цитатада М. Меликмамедова В.Т. Тизенгаузенан ктабдай къачунвай гаф хьиз къалурнавай «ал-Лезги» гаф а ктабда авай гаф туш. А ктабда арабрин al-lkz гаф урусрин алфавитдин куьмекдалди «эльлекзи» гаф хьиз кхьенва. Арабрин алфавитда «г» сес къалурдай гьарф вич авачиз хьайила, арабрин гаф урус гьарфаралди «ал-Лезги» хьиз кхьиз жедач, вичени «к» сес къалурзавай гьарф «г» сес къалурзавай гьарфуналди эвез авуна ва адан чкани дегишарна.
Ихьтин жавабдарсузвилелди В.Т. Тизенгаузенан ктабдай М. Меликмамедова цитата гъуни адан амай тестикьарунарни гимандик кутазва. Гьайиф хьи, ада Лезги Гьамдидикай кхьенвай амай гафарни, дериндай ахтармишайла, са бинени авачирбур яз акъатзава.
Ада тестикьарзава, бес Бейрутда араб чIалал 1985-йисуз чапдай акъатай Ибн Баттутадин «Рихлат Ибн Баттута ал-муссама ан-Наззар фи гараиб ал-амсар…» тIвар алай ктабдин 1-жуздин (томдин) 394-чина «машгьур лезги алимрин ва шаиррин арада жегьил Гьамдидин тIварни кьунва».
Гьелбетда, 40-йис идалай вилик Бейрутда чапдай акъатай ктаб къе Дагъустанда жагъурун четин кар я, амма чна ам интернетдай жагъурна. Араб чIалалди адан тIвар икI я: РИХЛАТ ИБН БАТТУТА АЛ-МУССАМА: ТУХФАТ АН-НУЗЗАР ФИ ГАРА’ИБ АЛ-АМСАР ВА ‘АДЖА’ИБ АЛ-АСФАР (Путешествие ибн Баттуты под названием «Подарок созерцающим о диковинках городов и чудесах странствий»). А ктабда я Гьамди тIвар алай касдикай, я Аваран хуьруькай са гафни авач.
А ктабдикай вичикай 2001-йисуз Махачкъалада чапдай акъатай «Арабская рукописная книга в Дагестане» тIвар алай кIватIалдин 61-чина ва «Ислам и исламская культура в Дагестане» кIватIалдин 31-чина кхьенва. Гьайиф хьи, а кьве чкадани Ибн Баттутадин ктабдин тIвар гъалатIар кваз — «ТУХВАТ» гаф ахъайна ва «ВА ‘АДЖА’ИБ АЛ-АСФАР» келима хкудна, адан чкадал пуд нукьтIа (точка) эцигна, кхьенва. Ибн Баттутадин ктабдин тIварцIе дуьм-дуьз и гъалатIар ва пуд нукьтIа М. Меликмамедова тикрар хъувуни адаз арабрин сиягьатчидин ктаб вич такурди, масабурун гафар къачуна, вичинбур хьиз кIелзавайбурув агакьарнавайди къалурзава.
Мисал патал, «Арабская рукописная книга в Дагестане» тIвар алай кIватIалдин 61-чина профессор А. Р. Шихсаидова Къизил Ордада Ибн Баттутадал гьалтай «муьдеррисрин арада вич гзаф нуфуз авай кас тир факъигь, лайихлу имам Седреддин Сулейман ал-Лакзини» хьайидакай кхьизва. (Инал лугьун герек я, профессорди имам ва маса лезгияр есирда кьуна, Къизил Ордадиз тухуникай са гафни лугьузвач. Аламатдин кар я эхир мугъулрин меркезда алимарни шаирар яз «есирвал» ийизвай лезгияр хьун!)
Имамдикай винидихъ къалурнавай гафар къачур чка яз А.Р. Шихсаидова Бейрутда араб чIалал 1985-йисуз чапдай акъатай Ибн Баттутадин ктабдин 1-жуздин 394-чин къалурнава. Седреддин Сулейман ал-Лакзидикай кхьенвай и гафар В.Т. Тизенгаузенан «Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды» тIвар алай ктабдин 1884-йисуз акъатай 1-жуздин 306-чинани ава. Им акI лагьай чIал жезва хьи, В.Т. Тизенгаузена 1884-йисуз чапдай акъудай ктабдин 306-чина авай текст Бейрутда араб чIалал 1985-йисуз чапдай акъатай Ибн Баттутадин ктабдин 1-жуздин 394-чина авай текстинин урус чIалаз таржума авунвай вариант я. Амма гьа таржумадани, Бейрутда 1985-йисуз чапдай акъатай Ибн Баттутадин ктабда хьиз, М. Меликмамедова лугьузвай я Гьамдидикай, я Аваран хуьруькай са гафни авач.
М. Меликмамедова кхьенвай Лезги Гьамдидин биографияни аламатдинди я. Ада лугьузва, бес Къизил Ордадин меркезда есирда авай «Гьамди ара датIана хайи хуьруьз хквез алахъзавай. Эхирни агакьай гададилай са шумуд лезгидихъ галаз санал Сарай-Беркедай катиз алакьна. Лезгистан женгерин майдандиз элкъвей вахтунда ватандиз хтай жегьил Гьамди гъиле яракь кьуниз мажбур хьана».
Чи литераторди вичин макъалада кхьизвайвал, Къуба пата авай лезги хуьрерин агьалийри Тимураз акси кьушун кIватIна ва а хуьрерин векилри «аваранви Гьамди и кьушундин сердервиле тайинарна».
М. Меликмамедова Тимуранни Гьамдидин арада хьайи женгерикай ажайибдаказ, вири крар акур шагьидди хьиз, кIелзавайди гьейран хьана, адан лап нефес кьадай жуьреда кхьенва. Амма вичин гуьгьуьлдиз вири ихтиярар гана, дегь заманадикай и жуьреда кхьидайла, Муьзеффер муаллимди са кардиз фикир ганвач. Ибн Баттута Къизил Ордадин меркездиз, тарихдин ашкара тир делилри лугьузвайвал, 1334-йисуз акъатна. А вахтунда, М. Меликмамедова шагьидвал ийизвайвал, Лезги Гьамди «машгьур лезги алимрин ва шаиррин арада» авай кас тир, яни адан, гьич тахьайтIа, 18-20 йис яш хьанвай. Тарихдин ашкара тир делилри мад лугьузва, Тимур лезгияр яшамиш жезвай чкайра 1395-1396 лагьай йисара хьана, яни Лезги Гьамди Ибн Баттутадиз Сарай-Беркеда жегьил шаирринни алимрин арада акурдалай кьулухъ 61-62 йис алатайла. АкI яз хьайила, 80 йисалай артух яш хьанвай Гьамди, М. Меликмамедова тестикьарзавайвал, Тимуран кьушундихъ галаз кикIизвай лезгийрин дестедин кьиле акъвазна. И кIвалахди кьве кардикай садан хийирдиз шагьидвал ийизва: я Лезги Гьамдидихъ, кьудкъад йис хьайилани, инсандив вич жегьил яз гьиссиз тадай ажайиб дарманар авай, я М. Меликмамедова, адаз биография туькIуьрдайла, тарихдин ашкара тир делилрикай фикир авунач.
М. Меликмамедова лугьузвай Лезги Гьамдидикай а литераторди къалурнавай тарихдин чешмейра са гафни авачирди якъиндаказ чир хьайидалай кьулухъ гила чун куьруьдаказ аданбур я лугьузвай вад шиирдикай рахан. А шиирар Муьзеффер муаллимди раиж авунва ва абуруз «Атурай тIал», «Уфтанвал», «Женг чIугу!», «Къарагъ лугьуз» ва «Мусурманар хьухь лугьузва» кьилер ганва.
Сифтени-сифте лугьун: Гьамдидинбур я лугьузвай а шиирар М. Меликмамедоваз гьинай ва мус ван хьанатIа, гьа крарикай муаллимди санани са гафни лугьузвач. Гьелбетда, и жуьреда ашкара хьанвай цIарарал ихтибар гъиз жедач. Мадни гьейранардай кар ам я хьи, 600-700 йис идалай вилик кхьенвайбур я лугьузвай цIарарин чIал лезгияр къе рахазвай жуьрединди я. А цIарарик абурун къалпвал тайиндаказ къалурзавай гафарни ква. Мисал патал килигин чун Гьамдидинбур я лугьузвай ихьтин цIарариз:
Диде кьена, диге амач лагьайтIа,
Буба кьена, чилер гумач лагьайтIа,
Гьал гьикI хьурай чIехи лезги эллерин,
Усал яз, лагь, гъуцариз гьикI эверин?
И бендинин сад лагьай цIарцIе авай «диге» гаф шиирдин къалпвилин лишан я. Лезги чIала ахьтин гаф авайди туш, ам са 25-30 йис идалай вилик Бакуда пайда хьайи лезги чIал «михьи» ийиз эгечIай кIеретIди «ватан» гафунин эвез яз азербайжанвийрин чIала авай «DƏYƏ» (къазма, кума (нацӀарикай ва мсб. раснавай гъвечӀи усал кӀвал)) гафуникай туькIуьрнай.
Винидихъ къалурнавай бендинин пуд лагьай цIарцIе авай «лезги эллерин» келима урусрин «лезгинских народов» келимадин таржумадиз ухшар я. «Лезгинские народы» келима XX асирдин кьвед лагьай паюна филологри арадиз гъана, а келима XIV-XV асирра авайди тушир…
Куьрелди, кьили са жизви кIвалахзавай гьар са лезгиди вичи вичиз лугьун герек я: тарихдин чешмейра ва фольклорда вичин тIвар авачирла, вичи кхьенвайбур я лугьузвай шиирар гьинай майдандиз акъатнатIа ва абурук накьни къе туькIуьрнавай гафар гьикI акатнатIа лугьуз тежедайла, а шииррин автор я лугьузвайди дегь заманадин лезгийрин шаир яз гьисабиз жедани? Чаз чиз, ваъ. Маса жуьредин жаваб и суалдиз кьве чин алачир касдивай гуз жедач.
ИкI яз хьайила, М. Меликмамедова Лезги Гьамди лугьудай къалп тIвар вуч ният аваз майдандиз акъуднава? Вучиз лезги литераторар я лугьузвай ксари а тIвар, адан къалпвал чиз-чиз, чпин макъалайрани ктабра лезги шаирдин тIвар хьиз, М. Меликмамедовалай чешне къачуна, къалурзава?
(КьатI ама)
Мансур Куьреви
