Гьар йисан 25-октябрдиз Россиядин Федерациядин таможнядин къуллугъди пешекарвилин сувар къейдзава. Адан сергьятра аваз Дагъустандин таможняди рес­публикадин са жерге СМИ-рин журналистар патал Мегьарамдхуьруьн райондин мулкунал алай Тагьирхуьруьн-Къазмайрин МАПП-дин таможнядин постунал  пресс-тур тешкилна.

Таможнядин къуллугъдиз алай аямдин экономикадин дибдин институт гьавайда лугьузвач. И  къуллугъдин органри государстводин сергьятдилай элячIзавай инсанрал ва шейэрал гуьзчивалзава, абур санай масаниз тухунин къайда  туькIуьрзава, законсуздаказ  шейэр тухунин вилик пад кьазва. Таможнядин къуллугъди тамамарзавай кIвалах, санлай къачуртIа, масадав гекъигиз жедай хьтинди туш — ам вичиз тешпигь авачирди я.

Дагъустандин кьетIенвал ам я хьи,  чи регионда государстводин сергьятдилай элячI­дай, федеральный ва международный важиблувал авай  вири жуьредин  пунктар гьалтзава — машинрин, гьавадин, ракьун рекьин ва гьуьлуьн. Республикадихъ, вич алай чка себеб яз, международный гьуьлуьн рекьериз экъечIдай ва Закавказьедин, Юкьван Азиядин ва Мукьвал тир Шаркь патан уьлквейрихъ галаз Россияди  экономикадин алакъаяр мягькемарунин гьерекатда иштиракдай мумкинвал ава.

Чилелай ва гьуьлелай чи республикадихъ къецепатан 5 уьлкведихъ галаз сергьят­ ава — Азербайжандихъ, Гуржистандихъ­, Къа­захстандихъ, Туьркменистандихъ ва Иран­дихъ галаз. Дагъустандин таможня го­сударстводин сергьятдилай элячIдай 7 чкадал алай 7 постуникай ибарат я. Абурукай сад тир ва Азербайжан республикадихъ галаз сергьятдал алай Тагьирхуьруьн-Къазмайрин МАПП международный транспортдин «Кеферпад-Кьиблепад» коридордин важиблу паярикай сад я. И хиле алай вахтунда уьлкведин къецепатан алишверишдин алакъаяр мягькемарунин карда кьетIен роль къугъвазва. Таможнядин къуллугъчийрин кIвалах вири терефар патал къулайди ва дурумлуди хьунилай гзаф крар аслу я.

…Ракьун варарин  патав яваш-яваш залан  пар чIугвадай машин (адаз «автопоезд», я тахьайтIа «фура» лугьузва) агатзава. КIвалин ракIарив акъвазнавай мугьман хьиз, ада вичиз рехъ ачухун гуьзлемишзава. И «рак»  Россиядин Федерациядин мулкунал элячIдай сергьят ачухзавайди я. Яргъал тир Туьркиядай суьрсетдив ацIана атанвай «мугьман» геждалди акъвазуниз мажбур туш — сергьятдин варар ачух жезва ва машинди рехъ давамарзава. Са шумуд метрдилай мад акъваззава — адан патав сергьят хуьзвайбур къвезва: сифтедай машиндин  кьакьанвал, гьяркьуьвал ва заланвал алцумзава, ахпа ам рентгендин нурарин куьмекдалди къене авай парцин шикил ядай рамкадикай (адаз инспекциядинни ахтармишунин портальный жуьредин комплекс лугьузва) физва, ахпа адан патав махсусдаказ вердишарнавай  кицI гвай пог­раничник къвезва. Идавай са виш метрдин кьван яргъа авай «кьурак» гьалдалди, машиндиз талукь  вири гьахъ-гьисабар (гъизвай недай суьрсетдин фитосанитарный ва ветеринарный ахтармишунрин нетижаяр)  компьютеррихъ ацукьнавай таможнядин инспектордин вилик къвезва. Адаз амукьзавайди анжах документар ахтармишун я. Эгер ахтармишдайбурун шак фейитIа, — машиндин прицепдин къене авай суьрсет (пар) акъудун ва кьетIендаказ ахтармишун лазим я. И кар патални ина пар чIугвадай  махсус рабочияр ава — абуру чпин кIвалах гъавурда аваз ва фад-фад ийизва. 20-40 декьикьада тамамдаказ ахтармишай «фура»  кьвед лагьай варарай экъечIзава ва вичин макьсаддихъ  рекье гьатзава…

Гьа икI — датIана. Юкьван гьисабдалди­ сут­кадин вахтунда Та­гьирхуьруьн-Къаз­­­май­рин МАПП-ди 200-дав агакьна­ ихьтин ­ма­шинар сергьят­дилай ахъайзава­. 2024-йисан­ 9 вацран­ вахтунда — пар чIугва­дай 48 агъзур­далай гзаф машинар­. Къейд ийин­, им про­ект­да къалур­навай кьа­­дардилай (суткада 50 машин)­ 4,5 сеферда гзаф я. Санлай къачурла, таможнядин Та­гьирхуьруьн-Къазмайрин МАПП­-ди­лай 800 агъзур тонндилай гзаф пар тухузва.  Асул гьисабдай — фад чIур жедай суьрсет (емишар, майваяр…). Гьелбетда, фад чIур жедай шейэр лазим чкайривни фад агакьарун чарасуз я. Гьаниз килигна, сергьятдилай элячIзавай машинар ахтармишдай вахтни жезмай кьван тIимилариз алахънава. Иллаки и месэла эхиримжи йисара, Россиядин алишвериш  шаркь патан уьлквейрихъ элкъвенвай ва «Кеферпад-Кьиблепад» коридордай тухузвай пар виле акьадайвал гзафарзавай вахтунда хцидаказ акъвазнава.

И кар  патал ина алай аямдин рекъемрин технологияр ишлемишиз башламишнава.  ИкI, Тагьирхуьруьн-Къазмайрин МАПП-дин таможнядин постунин начальник Мегьамедрасул Шапиева хабар гайи­вал, ахтармишунин тежрибадин сергьятра аваз, 2023-йисан 1-августдилай ина портальный жуьредин инспекциядинни ахтармишунин комплексар кардик кутунва. Ихьтин комплексар Россиядин вири мулкунал таможнядин анжах ирид пунктуна ава. Таможнядал ахтармишдай техникадин цIийи жуьре тир ада Россиядин Федерациядин государстводин сергьятдилай элячIзавай вири такьатар ва пар датIана кIвалахзавай сканердай тамамдаказ ахтармишзава. ИкI, абур ачухунин лазимвал квахьзава. Къейдна кIан­да хьи, и комплексар чи уьлкведа акъудзава.

«Тагьирхуьруьн-Къазмайрин МАПП-ди алай вахтунда бинедилай фикирда кьунвайдалай са шумуд сеферда артух гуж алаз кIвалахзава. И месэла гьялун патал 2025-йисалай ина цIийикIа туькIуьр хъувунин кIвалахар гъиле кьада. Таможнядин пункт алай мулк гегьеншарда, машинар фидай алава рекьер туькIуьрда. Алай вахтунда ина пар чIугвадай машинар кьабул­дай-ахъайдай рекьер гьар патахъ пуд ава. ЦIийикIа туькIуьр хъувурла, гьар терефдал  мад пуд рехъ алава хъжеда. Санлай къачурла, машинар ахъайдай мумкинвал 12 сеферда гзаф хьун ва са сятдин вахтунда 120 машиндив агакьун гуьзлемишзава», — суьгьбетзава М. Шапиева.

Ада гьакIни хабар гайивал, чIехи пай пар сергьятдилай таможнядин Ярагъ-Къаз­майрин постунилай элячIзава. ЦIийи Филерин постунилай анжах ичIи улакь ахъай­зава. Пассажирар гьелелиг са сергьятдилайни ахъайиз жезвач, вучиз лагьайтIа, Азербайжандин терефди, коронавирусдин­ тIегъуьндин вахтунилай кьулухъ кардик кутур сергьятвилер себеб яз, абур кьабулзавач. Гьаниз килигна, Тагьирхуьруьн-Къазмайрин МАПП-дал пассажирар кьабулун патал туькIуьрнавай рекьер 2022-йисуз  пар чIугвадай машинар кьабулдайвал туьхкIуьр хъувуна.

Начальникди дамахдивди къейд авурвал, постунал государстводин сергьятдилай ахъайдай интегрированный къурулуш  кардик кутунва. Пограничный ва таможенный гуьзчивилин рекье им вини дережадин мумкинвал я. Ада ахтармишунин кардиз серфзавай вахт тIимилардай ва и кар машинрин водителар патал жезмай кьван къулайди ийидай мумкинвал гузва. И къурулуш Тагьирхуьруьн-Къазмайрин МАПП-дал уьлкведа сад лагьайди яз кардик кутунва. Адакай тамамдиз таможнядин гуьзчивилин отделдин начальникдин заместитель Яна Сериковади суьгьбетна.

Винидихъ къейд авурвал,  иниз къвезвай чIехи пай парар Ирандай, Азербайжандай ва Туьркиядай (бязи вахтара, Вини Ларс­дин рехъ агалайла, Гуржистандайни) гъизвай емишар ва майваяр я. Виликдай абур ахтармишуниз, гьич тахьайтIа, са шумуд сят лазим жезвай. И карни инспекторди, лугьудайвал, виливди ахтармишуналди ийизвай. Исятда вири гьерекатар техникади тамамарзава.

«Аквазвани, фура рамкадин кIаник акъвазнава. Виниз тир технологийрин къурулушди винелайни, къвалахъайни сканердай машиндин (гьакIни водителдин) шикил язава, ахпа ам экрандал акъатзава ва тIебии тушир интеллектди ахтармишзава. КIватIнавай делилар автоматламишнавай къурулушдиз физва. Инсандин къаришмишвал  гьич авач.  ЦIийи къайда тамамдаказ кардик кутурдалай кьулухъ водителдивай, мисал яз, таможнядин гуьзчивал авун патал делилар виликамаз рекье тваз жеда. Месела, квез чизва хьи, пака сятдин пудаз куьн сергьятдив агакьдайвал я. Интернет-платформадин куьмекдалди квевай къулай вахтунда кьабулун патал виликамаз арза кхьиз жеда. ИкI, кьве терефдин вахтни кьенят жезва…», — гъавурда твазва пешекарди.

ЦIийи къурулушдин нетижалувилиз чавай мукьвал тир вахтунда къимет гуз жеда. Адан бязи мумкинвилер исятдани кардик кватIани, тамамдаказ ада  2025-йисалай­ башламишна кIвалахда.

Жасмина  Саидова