Лезги халкь чIехи, къимет авачир хьтин багьа девлетдин иеси я. Адан тIварни надир Самурдин там я. ТIебиатдин и гуьзел пIипI, алимри лугьузвайвал, инсаният халкь жедалди тахминан 2 млн. йис вилик арадал атана. И чкайрин суьгьуьрда твадай хьтин гуьрчегвилел, мублагьвилел, тIебиатдин девлетрал абур акур гьич са касни гьейран тахьана амукьдач. Жуьреба-жуьре ничхирралди, набататралди, къарасуйралди девлетлу къалин там, гьуьл, берекатлу дуьзенлухар, гьайбатлу дагълар. На лугьуди, Аллагь-Таалади лезгийрин ата-бубаяр халкь ийидалди вилик и чилел абуруз яшамиш жедай женнетдин пIипI туькIуьрна.
ТIебиат чирунин жигьетдай Самурдин тамун къиметлувал мадни зурбади я. Ина миллион йисар инлай вилик аваз хьайи 14 жинсинин набататар гилалди битмиш жезва. Самурдин тама 40 жуьредин лианаяр (чкадин агьалийри абуруз “сармашухар”, “сурмучар”, “джуванар” лугьузва), гьа гьисабдай яз, Россиядин маса регионра авачир, кьуьд-гад къацу пешер алай 16 жуьре дегь заманайрин лианаяр экъечIзава. Ина гьамиша чимивал авай субтропикрин вилаятра жедай хьтин, инсандин кIвач хкIун тавунвай кIачIичIлухди кьунвай чкаяр — “вакIан кIевер” (джунгли) тIимил авач. Гьавиляй чи там “Самурский реликтовый лиановый лес” тIвар алаз дуьньяда машгьур хьанва. Гзаф авторри кхьизвайвал, Россиядин мулкарал гьа ихьтин анжах са там я алайди.
Тама махарик жедай хьтин зурба пагьливан-тарарни ава. Чкадин агьалийрин гафарай, абурун тан ирид итимдин къужахда гьакьдай кьван яцIуди я.
— Эхь, чи тамара гьахьтин зурба тарарни ава, — лугьузва Самурский лесопаркдин госинспектор Нурмегьамед Хидирова. — “Ала къавах” лугьудай чкада ахьтин виридалайни чIехи кьве тар ама. Абур къавахар я, зи кьетIен гуьзчивилик ква. Къиметлувал тIимил тир, фад-фад чIехи жедай къавах тарар яргъалди амукьдайбур туш. Чи къавахрин, лагьайтIа, 300-350 йис яш хьанва. Тамун фонд асул гьисабдай виниз тир къиметлувал авай мегъуьн тарарикай ибарат я. Гьабурун жергедай яз чахъ 500 йисалай виниз яш хьанвай тарар ава. Тарарин кьакьанвал 30 метрдив агакьзава.
Самурдин там мадни а кардал тафаватлу я хьи, ана “пробковое дерево” лугьудай тарарин са жинс экъечIзава. Чкадин агьалийри адаз “кендирагъдин тар” лугьузва. Ам анжах гзаф чими чкайра, месела, Кеферпатан Африкада, Европадин уьлквейрикай Португалияда жезва. Россияда — Самурдин тама. Маса регионра авач.
Самурдин тамун маса кьетIенвал: ина дуьньядин винел къвердавай тIимил жезвай 51 жуьре къушар яшамиш жезва. Лап гуьзел къуш тир фламинго чилин шардал лап тIимил регионра ава. Алимрин гьисабунрай, вири дуьньяда фламингодин жуьредин 22,5 агъзур кьил къуш ама. ТIимил кьадарда Самурдин тама, Каспий гьуьлуьн къерехрив яшамиш жезвай, дамах гваз къекъведай, лув гудай фламинго, агъайна лацу къугь, чIулав гьажилеглег хьтин гуьзел къушар тфенгдин лишандик кутаз гьич са гъуьрчехъандинни гъил фидач.
Вири и девлетар хуьзвайди, абурухъ гелкъвезвайди “Самурский лесопарк” ГКУ-дин са гъвечIи коллектив я. Амма тамарин майишатда, и идарадин регьбервиле 40 йисуз кIвалахзавай Юрий Мевлуьдинова лугьузва хьи, “Самурдин там халкьди вичи хуьзва”. Са патахъай килигайтIа, гьа икI яз аквазва. Эгер инсанри, чпин хийир патал пичIи нефс ахъайна, тIебиатдин девлетрикай иесисузвилелди менфят къачуз хьайитIа, яргъал-мукьвал тIебиатдин мусибат арадал къведа. Ахьтин мусибатар вири континентрал тIимил хьанач. Алай вахтунда дуьньядин майданра абурун къурхулувал артух жезва.
Са кьвед-пуд йис инлай вилик Россияда авайни-авачир надир тIебиатдин комплекс — Самурдин там чIехи хаталувилик акатнавай. Сад тир чIехи уьлкве СССР-дин девирда, алатай асирдин юкьвара, Самур вацIун ятарикай эвелни-эвел Азербайжан республикадиз майишатдинни экономикадин хийир къачун патал СДК-къанал эцигуникди, тамухъ физвай ятар кьадарсуз тIимил хьана. Бязи вахтара къаналдин бандунилай агъадихъ вацIуз стIални яд ахъайзавачир. Ида тIебиатдин комплексдиз, чкадин агьалийриз чIехи зарар гана.
Ахпа, 90-йисара гьакIни яд бес тежез кьуразвай тама дерин къуяр яна, алава яз, чилик квай ятарни хкудна, Дагъустандин шегьерриз тухудай планар кьилиз акъудунив эгечIна. Чкадин агьалийриз аквазвай хьи, гьамга хьтин михьи ятарив са мус ятIани, вацIар хьиз, ацIанвай тамун къарасуйра яд кьадарсуз тIимил жезва. Гьаятра эгъуьннавай къуярни кьуразва. Гьа икI, мукьвал гележегда чи кьилел атун мумкин тир тIебиатдин мусибатди виликамаз вичикай хабар гудай зенгер язавай. “Лезги газетди” и гьаларикай, жемятдин гьарай-эвердикай мукьвал-мукьвал кхьизвай.
А чIавуз республикадин кьиле авайбуру и зенгер, алимрин тагькимарунар, агьалийрин шел-хвал гьисаба кьуначир. Куьрелди лугьун: уях хьайи хуьрерин жемят вич яшамиш жезвай чкадин, Россиядин и гуьзел девлетрин сагъ-саламатвал хуьн патал къарагъна. Халкьди общественность кIвачел къарагъарна.
А йисара республикадин гьукумри кьур тереф инсанрин фикирда амазма. Жемятрин собранияр чукIуриз, активистар, депутатар жавабдарвилиз чIугваз, кичIеяр гуз алахъиз хьайиди рикIел хкизва. Генани рикIел хкизва хьи, гуя, Р.Абдулатипова тагькимарна (дуьз лагьайтIа, заз ван атанач): “Куьн секин тахьайтIа, яд тухудай разивал тагайтIа, квез рехъни жедач”. Ихтилат сакIани эцигна куьтягь тийизвай жемятди гзаф арза-ферзе ийизвай “Гъепцегь-Ялама” шегьредикай физвай. Р.Абдулатипован сивяй зегьметчийрин тIварцIел идалайни векъи, гьукум такIанардай гафар акъатиз хьайиди рикIел хкайтIа, ина мягьтел жедай затI авач.
Жемятдин садвилелди, жемиятдин куьмекдалди ва республикадин цIийи руководстводин камаллувилелди гьахълувал гъалиб хьана. Самур патан агьалийри къенин юкъузни ФЛНКА-дин регьбер Ариф Керимован, Госдумадин депутат хьайи Мамед Абасован, маса ватанпересрин крарилай гзаф разивал ийизва ва абуруз рикIин сидкьидай сагърай лугьузва. Самурда арадал атанвай гьаларикай Президент Владимир Путинав хабар агакьна. Хуьрерин агьалийри агъзурралди къулар кIватIна, “Гьепцегь-Ялама” шегьре ремонтна куьтягьиз куьмек гун Президентдивай тIалабна.
(КьатI ама)
Абдулафис Исмаилов
