Кавказдин Албаниядин сур чIаварин динриз талукь тир тарихдин шагьидар вахт алатунивай тIимил жезва. Лезгийрин къадим уьлкведин чилерал чаз чизвай ва тарихчийри тупIалай авунвай сур чIаварин вад ибадатханадин амукьаяр алама:
Къебеледин Камрад тIвар алай сува авай «Камрад» комплекс;
Закаталадин «Армагай» кIеле. (Ам Прометея кавказвийриз цIай гъайидакай малуматар гузвай мифдихъ галаз алакъада ава);
Къахда авай «Кюмрюк» комплекс;
Шекида авай «Киш» килиса (ам Кавказда авай килисайрин кьеб яз гьисабзава);
Мажусийрин девирра инсанри икрам авур «Рагъ гъуцран элкъвей комплекс».
Винидихъ ганвай сиягьда авай сифтегьан кьуд дараматдин хандакIрин винел килисаяр эцигнавайвиляй абур тамамдиз тупIалай ийидай мумкинвилер, такьатар авач. Чна ихтилат кудзавай Къебеледин «Ракъинин ибадатхана» (чна адаз шартIуналди и тIвар гузва) хуьреривай яргъал четин чкада авайвиляй инин ачух хандакIар, на лугьуди, ахъа са ктаб я.
Бакудай физвай автобусда туристрихъ галай билегди (гидди) рагъ алай юкъуз чавай и ибадатханадал физ жедач, фейитIа, чун ракъини куда лагьайла, зи дикъет авайдалайни гзаф хьанай.
Югъ няни жезвайла чун «Рагъ гъуцран элкъвей ибадатхана» авай пелев агакьна. Къацу тамарин, суварин макан тир Къебеледин мулкара серин гудай са тар кьванни авачир ихьтин кьакьан пел акун аламатдин кар я. Зун, гагь и къерехдихъ, гагь а къерехдихъ камар вегьез, пелел акьахзава… Чилелай хкаж жезвай чимивили, на лугьуди, ви чин кузва… За кьатIана: и пелен накьв хъипи чеб я; белки, и кар себеб яз, ина тарар авач. Садни пелен кирс чил планетадин алгъай чкадихъ (наклон) галаз 23-27 градус барабар тирвиляй ина эхиз тежедай буьркуь (акьалтIай чимивал) ава… Кьил хкажна, пад-къерехдихъ килигайла, заз Советрин девирда (1985-йисуз) эцигнавай Къебеледа машгьур РЛС (вичиз цавун бушлухрин 6000 км сергьятар муьтIуьгъ тир радиолокационный станция) акуна.
Ингье имни, тIимил-гзаф — 3000 йисарин рехъ атIана, чав агакьнавай тарихдин дараматдин амукьаяр. Икьван чапхунчияр, ягъияр, вагьшияр алатна фейи чилерал ихьтин гуьмбет аламукьунни аламатдин кар я. Зун пара харувиливди и комплексдив агатзава. Зи фагьумдай, са легьзеда сур девиррин чи багърийри и дараматда ибадат ийизвай сегьне фена…
Эцигунин кIалубдиз килигна, и дараматдиз зарафатдивди «Чебурашка» лугьузва. Ам, чкадин рельеф чIур тавуна, пуд патай ракIарар туна, кьве гьалкъа (круг) хьиз эцигнава. Къваларал цIай кузвай кьве цIунт (цIай хъийизвай махсус чка) алаз, къеневай цIарцIе муьжуьд стун авай жеди. Аквадай гьаларай, къавни хьанвачир жеди. Эцигунра менфят къачунвай керпичар, чкадин хъипи чепедикай 24-12-06 см. алаз атIана, гуьгъуьнлай канвай. Керпичар сад-садахъ галкIурун патал гьар садан юкьвай 2х2 см. алай пуд тIвек тунва. Кьарадин чкадал киреждикай менфят къачунва.
«Ракъинин ибадатханадилай» винидихъ 200 метрдив агакьна кьакьан син ава. Зун а синел акьахна. Инаг аламатдин кьакьанвал я: на лугьуди, кьуд пад ви капашдал ала. Гьа инал, жуван пеле къайи шагьвар акьурла, зун вучиз «Ракъинин ибадатхана» агъада эцигнаватIа, гъавурда акьуна. Белки, цIунтарал кузвай цIаяр туьхуьн тавурай лугьуз тир жеди.
Синелай агъуз эвичIиз регьят я. Садлагьана са куьхъ ятIани кIвач галкIай зун са тIимил амай синяй агъуз кIватIи-кIватIар жез…
Пауло Коэльодин куьруь негъилар кIелайдалай кьулухъ «ишарайрин» таъсирдик акатай зун жуван кIвач галкIай затIунихъ къекъвена. Ам, чиликай са жизви хкатнавай хъенчIин керпич, заз килигзавай. За адалай гьикьван кап алтаднатIани, анай экъечIай «Хоттабыч» заз акунач. Анжах гуьгъуьнлай жагъай керпич «суьгьуьрчи Хоттабычалайни» мас авайди тир: са пай ханвай хъенчIин керпич за мукьуфдивди чиликай хкудна.
Керпичдин къецепатан къвалал лишанар ала, чебни, ракъиниз килигайла, рацIамрин арадай аквадай бликрин (элемент светотени) липирдиз (мираж) ухшар я. Керпичдин муькуь пад элкъуьрайла, зун чIалахъ хьанач: адал са рекъемни са гьарф алай (белки, нумраяр тиртIа?..).
1). I – Кавказдин Албаниядин гьисабунралди – сад лагьайди.
2). Алпанрин кхьинра авай «гъи» – «гъил, гъилер» мана гузвай гьарф.
Зи вилин накъвари и имарат чуьхуьзвай. «Авайди туш а гьарфар, а гьисабунар… Абур вири тапарар я, Забит Ризванован къундармаяр я…» лугьуз, бязибур чIалахъ жезвач. Гьайиф хьи, ахьтин фикирдал алайбурун арада алим, Омар Хайяман рубаияр лезги чIалаз элкъуьрзавай, Етим Эминакай ктабар кхьенвай Низами Абдулгьамидов (Мансур Куьреви), вичиз за гьуьрметзавай шаир Пакизат Фатуллаевани ава. Бубайрин са мисалди икI лугьузва: «Рипинал гъуд гьалчиз жедач». Бязибурун лугьунрикай акI хкатзава хьи, гуя Забит муаллимди, чи девирдилай вилик, атана Къебеледа керпичар атIанай…
Зи фикирдалди, и кхьинар устIарди тунвай гьисабдин нумраяр я. Яни эрчIи гъиликай хкатнавай сад лагьай къван (керпич). Маса фикирарни хьун мумкин я. Гьикьван пара кьатIунар хьайитIа, гьакьван хъсан я.
Абир ЭчIехви, Баку
