(Эвел — 9-нумрада)
Гьижрадин 563-йис 1167-йисан 23-октябрдиз гатIунна ва 1168-йисан 10-октябрдиз акьалтIна. Лагьана кIанда, и текстиник орфографиядин гъалатIар ква. Кхьинрин куфи хатIуна гьарфарин кьетIенвилер къалурзавай бязи лишанар ерли гьалтзавач. Тек са гафуна (пуд) авай гьарфарин кьилерал нукьтIаяр эцигнава.
Палеографиядин (илимдин кхьинрин тарих ахтармишзавай хел) кьетIенвилери Ахцегь райондин мулкарилай жагъанвай, чпел рекъемриз талукь делилар алачир чешмеяр гьи девирдиз талукьбур ятIа тайинариз куьмекзава. Цуругърин хуьруьн куьгьне мискIиндин цла авай къванцел атIанвай кхьинар ахтармишайдалай кьулухъ якъин жезвайвал, и чешме гьакъикъатдани XII асирдин шагьид я.
Чи фикирдалди, бинедай и текст анжах кьве цIарцIикай ибарат тир. Вини кьилевай сад лагьай цIар лагьайтIа, гуьгъуьнлай кхьин хъувуна. ГьикI лагьайтIа, ам, муькуь цIарарив гекъигайла, куьлуь хатIуналди кхьенва. Гьарфарни муькуь цIарариз хасаратвал тахьун патал акьалтIай мукъаятвилелди атIанвайди чир жезва.
Гьа и мискIиндин цла пуд цIарцIикай ибарат тир текст алай мад са къван ава. Адан кьадар 61×19 сантиметрдиз барабар я. Адал, виликандал хьиз, рекъемрин делиларни ала. Ахтармишунрин нетижада якъин хьайивал, и чешме гьижрадин 615-йисаз (1218-1219-йисар) талукь я. 1850-йисуз и къван И.А.Бартоломеяз жагъана ва ада чешмедин шикил чIугуна. Н.В.Ханыковани вичин илимдин кIвалахра и чешмедин тIвар кьунва. Н.В.Ханыкован альбомдай жагъай шикил бинеда кьуна, Л.И.Лаврова къванцел авунвай кхьинар кьве сеферда чапдиз акъудна. Бартоломеялай гъейри, и къван маса са алимдизни, са тарихчидизни акунач. И чешме, виликанди хьиз, квахьнавайди яз гьисабзавай. Лаврова чапдиз акъудай таржума ихьтинди я: “И дарамат Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьижрадин ругуд вишни цIувад лагьай йисан хъуьтIуьз эцигна”.
Лагьана кIанда, и таржумади араб чIалал авунвай кхьинрин мана-метлеб тамамдиз ачухарнавач. Бязи гафар алимди урус чIалаз дуьз элкъуьрнавач. Якъин хьайивал, и текстина “кьуьд” гаф ерли авач. Лаврован таржума “эцигун” гафунилай гатIунзава, амма Ханыкован альбомда авай шикилда и глагол маса формада ава. Чаз кхьинрай и глагол жагъанач. Аквадай гьаларай, 1913-йисуз мискIиндин дарамат цIийикIа туькIуьр хъийизвай чIавуз и къванциз хасаратвилер хьана, нетижада 1850-йисуз Бартоломея ягъай шикилда авай бязи гафар михьиз алатна.
Алай вахтунда ихтилат физвай къванцел ихьтин кхьинар ала:
Таржума:
“1) Эцигна и дарамат ругуд вишни
2) цIувад лагьай йисуз
3) Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьижрадин”.
Гьижрадин 615-йис 1218-йисан 5-апрелдиз гатIунна ва 1219-йисан 25-мартдиз акьалтI хьана.
“Йис” гаф текстина кьве чкадал гьалтзава: сад ва кьвед лагьай цIарара. 563-йисан чешмеда хьиз, идани эцигнавай дарамат вуч ятIа къалурнавач. Чи фикирдалди, ихтилат мусурманрин диндиз талукь имаратдикай — мискIиндикай, минарадикай ва я медресадикай физва. ГьикI лагьайтIа, Дагъустандин мулкарал алай чпел куфи хатIунал эцигунриз талукь кхьинар авунвай чешмеяр асул гьисабдай диндихъ галаз алакъалубур я.
(КьатI ама)
Замир Закарияев, тарихчи
