Къанажагълу вири уьмуьр акьалтзавай несилдихъ, адаз дерин чирвилер,  марифатлу тербия гунихъ галаз алакъалу авунвай инсанар, зи фикирдалди, чIехи гьурметдиз ла­йихлубур, чпин мурадрив агакьнавайбур я. ГьикI лагьайтIа, абуру школайра зегьмет чIугур 40-50 йисуз вишералди аялриз ин­санвилин, ватанпересвилин, зегьметдин тербия, илимдиз мукьва жедай чирвилер гана, уьмуьрда обществодиз менфят хкатдай чка кьаз куьмекна. Гьа ихьтин инсанрин арада ­Мусанабиева  Айшат  Садикьовнани  ава. КIва­лах­дин сифте камар муаллимвилелай га­тIуннач­тIани, 95 йис хьанвай педагогди, зегьметдин 70 йисан стаж авай дишегьлиди, виликан комсомолди, коммунистди, алатай вахтар рикIел хкиз, суьгьбетзава.

— Зун ахцегьви Садикьан руш я. Большевикрин, коммунистрин жергейрик экечIай буба 1920-йисарилай дагълара цIийи уьмуьр тешкилунин чархачи хьана. Зун дуьньядиз атай 1926-йисуз Садикь буба Хунзаха ГПУ-дин начальник тир.  Гьа вахтунин шартIариз, истемишунриз килигайвал, буба кIевивал гвай, дирибаш, уьтквем итим тир. Адахъай гзафбуруз кичIени ийидай. Амма дидеди лагьайвал ва гуьгъуьнлай зазни чир хьайивал, бубади, гьихь­тин чIехи, жавабдар къуллугърал хьа­натIани, гьахъсузвилериз рехъ ганач, инсанар кIевера тунач, вичикай масадбур бейкефарнач. Герек вахтунда кесиб инсанриз жедай куьмекар гана.

Авайвал лагьайтIа, заз аялвал акурди туш. Вахтунин четинвилери, къизгъинвилери, бубадинни дидедин хиве авай везифайри чун чIехибурун жергейриз фад акъудна. Чун кIвале вад аял авай. Буба экуьнилай ми­чIи жедалди кIвалахал жедай. Дидедин къайгъуярни тIимилбур тушир. Чаз кинердай, туьмердай вахт жедачир. Республикадин кьиле авайбуруни буба секиндиз тадачир. Гьавиляй ада диде тагькимарнавай: “КIвале артухан са шейни жедач, анжах гам, месер, чара­суз къаб-къажах. ЦIийи тапшуругъ атайла, фад-фад кIватIна, рекье гьатдайвал”. Бубадихъ галаз чна Дагъустандилай цIар илитIна ла-гьай­тIани жеда.

1936-йисуз Мусанабиев Садикь СССР-дин заготовкайрин министерстводин векил (уполномоченный) яз Кьурагь райондиз рекье туна. Гьелбетда, аниз хизанни хутахна. Айшатан цIуд йис тир. Школада ам чкадин аялрик фад акахьна. Артухлама ада вич тарсарани хъсан чирвилер авайди яз къалурна. Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьайила, Садикьан кIвалах­дин вахтунилай сергьятар алатна “Вири — фронт патал” эвер гун везифадиз, макьсаддиз элкъвей уполномоченныйдин вахт датIа­на хуьрера акъатзавай. Дагъдин хуьр фронтдин женгерин къукърумрикай, цIаярикай яргъа авайтIани, дяведин мусибат чIехибурухъ галаз аялрини гьиссзавай. Абур гьар са карда диде-бубайриз, фронтовикрин хизанриз куьмекар гуз алахъзавай. Иллаки — комсомолрин­, пионеррин дестеяр, активистар. Абурун арада чешнелу ученица Айшатни авай.

1943-йисуз, дяведин лап четин вахтунда­, Кьиблепатан Дагъустанда Мегьарамдхуьруьн район тешкилна. Партиядин, комсомолдин, халкьдин майишатдин идарайра кIва­лахдай пешекарар жагъурна кIанзавай эхир. ЦIуругуд йиса авай Айшат, школани куьтягьиз тун тавуна, ВЛКСМ-дин Мегьарамдхуьруьн райкомдин секретарвиле тайинарна. Кьасумхуьруьн райондик акатзавай хуьрер кьве патал пайна. ЦIийи райондик До­къуз­пара райондин бязи хуьрерни кутуна. Комсомолдин секретардин хиве акьван везифаяр гьатна хьи, ам, буба хьиз, хуьрерилай цIар элкъуьруниз, комсомолар учетдиз къачуниз, жегьилрин кьадар чируниз, комсомолдин ор­ганизацийрин кIвалах къайдадик кутуниз, фронтдиз куьмек гунин гьакъиндай агьалийрин арада таблигъат тухуниз мажбур хьана.

— ЦIийи районда заз гзаф кIвалахдай мумкинвал хьаначтIани, комсомолди, дяведин йисарин истемишунри, жувал тапшурмишзавай кардин гьакъиндай  жавабдарвал гьиссуни зун фад чIехи авуна, — лугьузва Айшат Садикьовнади. — Четинвилерни, азабарни, кIе­ве гьатнавай кесиб инсанарни, етим хьанвай аяларни гзаф акуна. Арабир шехьдай чка­дални къведай. Гьар гьикI ятIани, за, садаз­ни шикаят тавуна, зайифвал къалур тийиз­, жуван хиве гьатай везифаяр кьилиз акъудна.

Жаван, рикIелни алачиз, Буйнакскдиз акъатна. Район заготовкайрин хиляй лап кьулухъ жергейра гьатнавай. Мусанабиев Садикьни крар къайдадик кутаз аниз рекье туна. Комсомолдин чархачи Айшатакай рахайтIа, ам механизаторрин школадин комсоргвиле хкяна. Са йисни алатнач, кар алакьдай ви­кIегь, руш, партиядин член ВЛКСМ-дин Буйнакскдин горкомдин секретарвиле хкяна.

— Везифа жавабдарди, къайгъуяр куьтягь тежедайбур тир. Зун са карди гъарикIар­завай, — рикIел хкизва Айшат Садикьовнади, — захъ тайин образование авачир эхир. Гьи­кьван­ четин акъвазнатIани, за нянин школада кIе­лунар давамарна ва  шагьадатнама къачуна. 1945-йисуз ВЛКСМ-дин обкомдин пленумда иштиракзавай зун, са гьихьтин ятIа­ни кар аваз, Дагъустандин пединститутдиз фе­на. Гьа и вахтунда ина вуздик экечIиз кIан-за­­вайбуру экзаменар вахкузвай. Хьайиди же­да лагьана, зунни диктант кхьизвайбурухъ га­лаз партадихъ ацукьна. Экзамендай хъсан къимет атай зак гьевес акатна ва амайбурни вахкана. Гьа икI, закай студент хьана. Буйнак­скдин горкомдини зи вилик пад кьунач. Шегьердин комсомолдин комитетдин секретардихъ кьилин образование хьана кIанза­вайди тир. Зун, лугьудайвал, гъилер къа­къаж­­на, кIе­лунрив эгечIна. Зи алахъунар, гьерекат такуна амукьнач: зун вуздин комсомолдин организациядин секретарвиле, алимрин советдин, ВЛКСМ-дин горкомдин, обкомдин бюродин членвиле, ахпа меркездин горсоветдин депутатвиле хкяна. За Сталинан тIва­рунихъ галай стипендия къачуна. Ихьтин ихтибар, къимет, шабагьар гьич фикирдизни атай­ди, ахварайни акурди туш…

Студентка руш ихьтин дережайрин  иеси хьун! Белки, къе гзафбур агъанни ийидач жеди. Амма хизандай агакьай тербияди, партиядихъ, комсомолдихъ инанмишвили, ихтибарди, халкьдиз, обществодиз менфятлу хьунин къастуни неинки са Айшат, гьакI ма­са жегьиларни кIелунра, кIвалахда, фронтда гъалибвилер къазанмишунал, Ватандиз михьи рикIелди къуллугъ авунал гьевесламишзавай. Гьа вахтунин жегьилри государство чеб яз гьисабзавай. Абурун вилик вири рекьер ачухнавай. КIелдай, зегьмет чIугва­дай, государстводин карда иштиракдай шар­тIар тешкилнавай.  Гьар сад халисан ватанперес тир.

Савадлувал къачунилай, къуллугъдилай, общественный крарилай гъейри жегьилдихъ уьмуьрдин мад са, кьилин везифани авай эхир — хизан арадал гъун. Айшатни и ме­сэладив гъавурда аваз эгечIна. Ам буба­дин­ хвана­хвадин хва Исламов Абдулазизаз гъуьлуьз фена. Каспийскдин “Дагдизель” заводда фялевилелай кIвалахдив эгечIай Абдулазиз карханадин кьилин метрологдин къуллугъдал кьван хкаж хьана. Адаз Дагъус­тандин лайихлу рационализатор лагьай тIвар гана. Хайиди хьайи карханадиз ада вичин вири чирвилер, алакьунар гана ва завод республикада кIвен­кIвечийрин жергеда туник еке пай кутуна.

Педагогвилин институт акьалтIарай Муса­набиева мадни комсомолдин кIвалахал желбна. Ам  Каспийскдин  горкомдин секретарвиле хкяна. Жавабдар везифайрив жегьил гьа вичиз хас жуьреда эгечIна. Вакъиаяр­ акьван йигиндиз кьиле физвай хьи, рушав фи­кирдай муьгьлетни вугузвачир. 1952-йисуз Мусанабиева КПСС-дин Дербент окружкомдин секретарвиле хкязава. Ам Советрин Союздин Коммунистрин партиядин ХIХ съезддиз делегат яз (Кеферпатан Кавказдин республикайрай анжах са дишегьли) рекье твазва. Адаз виридалайни мусибатдин, магьрумвилерин дяведа Яру Армия, советрин халкь гъалибвилихъ гъайи  Сталин, Политбюродин членар, дуьньядин тIвар-ван  авай коммунис­тар, абурукай яз Испаниядин викIегь дишегьли Долорес Ибаррури, француз Морес Терез, фашистриз акси экъечIай итальянви Луиджи Лонго, Грециядин компартиядин башчи Никос Захариадис аквазва. Жегьил коммунист Москвадай мадни гьевеслу яз хквезва. Адаз карханайриз, идарайриз, майишатриз теклифзава, зегьметчи коллективрихъ галаз тешкилзавай гуьруьшра ада гьа вири хьтин адетдин инсан тир Сталинакай, съезддин кIвалахдикай, кьабулай къараррикай суьгьбетзава. Жегьилдин рикI уьлкве патал мадни хъсан крар авунив ацIанва. Амма зур йисалай уьлкведа кьиле фейи чIуру крари гзафбурун планриз кьецI гана, Сталин рагьметдиз фена, Хрущева адан тIвар кьацIурна. Уьлкведин сиясатни маса патахъ элкъуьрна. Ида жегьил коммунистдин, Сталинахъ, пар­тиядихъ агъунвай инсандин рикI тIарна ва ада вичин пешедай кIвалахун  кьетIна.

— За сифте Каспийск шегьерда тарихдин муаллимвал, 1-нумрадин, ахпа 2 ва 7 лагьай­ нумрайрин юкьван школайрин директорвал авуна. Захъ зегьметдин 70 йисан стаж ава. Лап чIехи пайни образованидин идарайра акъат­на. Лугьун лазим я хьи, чун урусрин ва со­­ветрин машгьур педагогар, арифдарар тир  Крупскаядин, Макаренкодин, Ушинскийдин, Горькийдин, Толстоян, Белинскийдин, Сухом­лин­ский­дин, Калининан, Луначарскийдин, Ленинан идеяйралди чIехи хьайи, жуван кIва­лахдани абурукай менфят къачур, акьалтзавай несилдиз лап хъсан чирвилер ва тербия гуз алахъай ксар я.

За гьамиша Калининан “Педагог инсандин руьгьдин инженер я” гафар рикIел хвена. Школадин коллективриз жуьреба-жуьре къилихрин, чирвилерин, дережайрин инсанар аватзавайди я. Директор яз, зи эгечIун сад тир: эгер пешедал рикI алачтIа, аялрив кIа­нивилелди, тербиячи, юлдаш хьиз эгечI­дай алакьун, ашкъи авачтIа, вахт гьакI акъуд­мир, кIвалахдай маса чка жагъура. Белинскийди лагьанай: “Тербия гуз алакьун зурба кар я: ада инсандин кьисмет гьялзава”. Пара камаллу гафар я. Бинедилай гьахьтин муалли­мар ацалтай аялрикай отличникарни, тарифлу пешекарарни, обществодиз менфятлу инсанарни хкатзава, — лугьузва камаллу педагогди. — Муаллимдиз, яратмишзавай ша­ирдиз, художникдиз хьиз, Аллагьдин патай пай аваз кIанда. Гьа вахтунда адан алахъунрихъ, тарсарихъ тарифлу нетижаярни жеда.

Айшат муаллимдин кIвалахдихъни хъсан нетижаяр хьана. Адавай тарсар къачурбуру къе республикадин ва уьлкведин хейлин регионрин карханайра, илимдин, образованидин, медицинадин идарайра, гьукумдин органра намуслувилелди зегьмет чIугвазва. Дагъустандин лайихлу муаллимдин зегьмет “Знак Почета” кьве ордендалди, ирид медалдалди къейднава. Хейлин йисара ам Каспийск шегьердин дишегьлийрин со­ветдин кьиле акъвазна. Са йисуз шегьердин исполкомдин председателдин везифаяр тамамарна. Махачкъаладин, Каспийскдин, Ахцегь рай­ондин советрин депутатвиле хкяна…

Мусанабиевадин хъсан вири крарикай анжах са макъалада кхьиз жедач. Каспийск ше­гьердин гьуьрметлу агьалидиз шегьерэгьлийри рикIивай гьуьрметзава, адал дамахзава. Анин агьалийрин чIехи пай адан ученикар я эхир.

Нариман Ибрагьимов